Det store nashornet/8
Det hadde alt legi snø nokre gonger og så komi regn og bløyte og teki han att. Himmelen hadde vori gruggut og grå i dagar og veker og bekkene store, og vatnet legi i hoiar bortetter bøane. Men så var det ein dag langt fram på seinhausten at det lyste opp att, så himmelen var blank som ein reinvaska spegel. Bekkene minka straks ned, og hølane seig bort. Då kunne dei sleppa ut smalen att, og gutane tok og jaga han opp i lyngbakkane austafor bøane.
Fram på dagen skulle dei av og sjå om han; men då var det ikkje ei klauv å sjå eller ei bjølle å høyra nokon stad. Dei skjøna det straks, smalen måtte ha teki vegen opp til nedstestølen. Då buskapen flytte heim derifrå om hausten, grodde det alltid så fint grønt gras på den feite vollen kring husa. Det heldt seg grønt radt til snøen lagdest, og var ofte grønt om det hadde legi snø på det eit bel òg. Dette visste smalen om og tok ofte vegen dit opp om haustane. Dei la då i veg med stavar og slireknivar alle fire og skulle henta han heim til kvelds.
Det hadde vorti så friskt og svalt i lufta etter det klårna opp. Småfossane aust i bakkane var frosne i hop til allslags underlege iskrullar og isblomar, og då dei kom opp på høgdene, var det alt is på alle løkar og småtjørner innetter heia. Sola stod bleik og stor vestover og blenkte med allslags leter i isane; ho skein gulraudt innetter dei haustbrune bakkane, og øvst oppå toppane låg det kvitt med snø. Det var så heilt annleis enn i sumar alt saman, og så underleg stilt at det var mest nifst. Men då dei kom så langt at dei såg stølen, var det som dei hadde tenkt: han låg der som ein grøn holme midt i alt det aude og brune. Og der gjekk sauene kring husa og kosa seg og åt.
Dei gjorde seg god tid då, og gav seg til å prøva isen nedpå småtjørnene. Han var hoste tunn enno, og han Gunnar dumpa straks nedi, så han vart våt opp over knea. Men så hoppa han berre opp bortpå tuvene og la mose i sokkane, så gjorde det ikkje noko.
Då sette han Kolbein i og ropa på dei andre; han hadde sprungi opp i ein bakke og låg og grov attmed ein stein. Dei sprang opp til han. Då var det ein tordivel han hadde funni. Han hadde rivi ei mosefille av steinen, og så var tordivelen komen krypande fram.
Dei la seg på kne kring steinen og såg vel på han. Han var stor og tjukk, men orka berre så vidt å kreka på føtene, og flyga kunne han slett ikkje. Han grov seg berre i koll på steinen og vart så liggjande der og peika med føtene til alle verdsens hyrne.
«Han må ha hatt huset sitt under mosen her, og fått stivfrost i føtene då han kom ut i berrkulden,» sa han Gunnar.
«Men korleis skal det så gå med han, når det vert snø og vinter og han er huslaus?» spurde han Kolbein som var skuld i dette.
Ja, det kunne han spørja.
«Vi får byggja nytt hus til han, arme kreket,» sa han Pål, og det tykte dei alle; det var for ille at han skulle vera huslaus her i ville fjellet og frysa i hel, om han så var berre eit lite troll. Dei mura opp eit lite steinhus attunder den store steinen og tetta godt til med mose og torv, og la mjuk mose på golvet til å liggja i. Så tok dei tordivelen og la han varleg inn og sette ei brei helle for døra. Men atti eine hyrnet let dei det vera eit lite opi hol, «så mykje han kan få kika ut og sjå etter vêret og dråtten,» sa han Gunnar. Og det kunne alltid så løye henda at han fekk andre ærend ut òg, liksom andre folk, sa han. — Ja, du veit det.
Men det var snart på tid å koma på heimveg med smalen. Dei rusla innetter mot stølen. Då sette han Gunnar i og lo. «Ser de det ikkje?» sa han. Nei, dei såg ikkje noko sers, og så laut han fortelja kva det var. Det var det at stølshuset hans Håvard bortpå vollen var så likt han Håvard sjølv som ein skulle sjå han. Døra var nasen, og to gluggar augo. Jau, då såg dei det straks alle.
«Ja, men sjå på huset hans Nils!» ropa han Pål, og då vart dei vis med at det hadde eit andlet som var han Nils opp i dagen. Og sidan såg dei at det var så med alle husa, dei var alle like eigarmennene sine. Det var mennene på grannegarden som hadde stølshus her, og dei stod der som dei var møtte til tings alle.
«Det er då heller ikkje å undrast på, for alt fe er sin herre likt,» sa han Gunnar og gjorde seg vaksen. Dei lo og ropa til grannane og spurde om dei var øybuar og hadde brisling til sals, og kalla dei stilkepavar alle i hop.
Så skulle dei gå opp på kvar side og samla smalen i hop midt på vollen. Gunnar gjekk åleine opp på vestsida. Men han var ikkje komen langt før han brå-stansa og lydde og stirde, og så kom han på spranget attende, — han hadde høyrt eit underleg stygt læte ovatil stølen. Dei tagna og lydde alle, og høyrde det straks. Det kom liksom frå eit av husa, eller radt nedatil jorda under husa, og var grovt og harkande og rolsleg, så dei aldri hadde høyrt slik låt. Dei stokk så dei rømde eit heilt stykke utetter vegen, stogga så og lydde att. Då lét det to gonger til og var endå fælare no, tykte dei; det var mest som det knurra eller bura. Dei tok på floget bort til ei gamal fure og stansa ikkje før dei var komne radt opp i toppen på ho. Stølshusa var då korkje like han Per eller Nils. Dei stod der med mørke gluggar som dei bar på noko vondt. Men kva det var, var verre å vita. Dei kom i hug huldrekallar og alskens styggedom som skulle flytta inn i stølshusa når folk og buskap flytte heim om haustane. Eller det skulle vel ikkje vera han sjølv — bjørnen — som hadde lagt seg i hi i eit av husa, og vakna då han høyrde dei ropa? Det gjekk kaldt i dei berre dei hugsa korleis dei hadde stått der og skråla i tankeløyse, og dei hadde ikkje berre godt av det gapet dei hadde fari med om grannane heller, — det var snodig så snart det alltid kom ille etter såvori — men då var det lita trygd her i fura òg, og no måtte dei for alt ikkje sleppa kvelden på seg liksom den gongen nedpå fjorden i haust og oppi fjellet i sumar. Dei hadde ikkje høyrt det lata meir etter dei kom her; så manna dei seg opp alt dei vann og steig ljodlaust ned og tok på spranget, og var snart komne godt og vel utfor brota, så dei ikkje lenger såg attende til stølen.
Men då stansa han Gunnar att og fekk dei andre òg til å hefta. Dei var nok berga sjølve no, men smalen, smalen… kva ville dei seia heime, når dei ikkje kom med den? «Fortel vi om det vi har høyrt, så seier dei kan henda det er berre fugleskrik eller inkjevetta og vert sinna… dei er såleis,» sa han.
Dei kom i hovudbrot over dette alle fire, og det var med eitt som det heile ikkje var fullt så farleg no då dei var så langt ifrå.
«Og sauene går like roleg… det var underleg at dei ikkje skulle skjøna det og røma, dei òg,» sa han Pål.
Dette hadde dei ikkje tenkt på før, og det gjorde dei med eitt så modige at ikkje eingong dette om fugleskrik var radt uråd lenger. Og så vart dei samde om at dei skulle gå opp for brotet att og innetter eit stykke og sjå betre på dette.
Men vare måtte dei vera i eitt og alt enno. Dei såg seg føre for kvart steget og stana ofte og lydde, dei fann seg lange påkar og løyste knivane i slirene, om eitkvart skulle koma på. Men det kom ikkje noko på. Sauene gjekk like roleg innpå vollen, dei høyrde ingen ting lata lenger, og det var like ljos dag enno. Dei våga seg heilt inn til stølen att og ville til å huska i hop smalen og flyga i veg med han… då sette det i og let så høgt at jamvel sauene rundt husa stokk opp, og dei høyrde denne gongen skilleg kva hus det kom ifrå.
«Men du … det er ein sau som brækar, tykkjer eg!» ropa han Gunnar.
Ja, så menn!
Dei sprang opp til huset og såg inn, og då var det heile berre ein ver med store horn som låg der innestengd. Gutane både lo åt seg sjølve og var glade.
Men som han såg ut, veren, då dei kom inn til han! Han var ruskut og fæl i ulla, augo var innsokne og dimme, kjeften hang halvopen med tunga langt ut. Han ville reisa seg, men skjaga og skalv, så han seig på kne att nokre gonger, og han var lett som ein sopp då dei lyfte i han og ville hjelpa; det var som han var berre skinn og bein under fellen.
Dei skjøna det straks: han måtte ha stått her innestengd så lenge at han var halvdaud av svolt, og bræka etter hjelp til han var mest kvævd og berre lét stygt nedi halsen. Vonde folk måtte ha stengt han inne, eller kanskje han berre hadde smogi inn for uvêret og døra hadde dotti att. Han hadde toggi opp nokre kjeppar borti ei krå, så det var att berre tjukke veden, og det var likt til at han hadde eti på sjølve svarte molda.
Pål og Gunnar reiv av seg kvar sin sko og sprang ned til ein bekk etter vatn, og han vart så glad då han fekk det, at han sette i og bura. Han tømde skorne i ein sup og sleikte etter kvar dropen, og han sleikte på dei våte hendene deira. Så sprang dei og reiv gras til han, og han gløypte og åt det mest heilt. Stakkars tinget; dei klappa han på hovudet og fann meir og meir; det var så synd for han. Og her kunne han enno vorti liggjande og talmast radt i hel, hadde dei rømt for låten no òg, og fari heim med sauene. Dei lova at dei aldri skulle vera redde stygg låt meir.
Då han hadde drukki og eti eit bel, hadde han komi seg, så han så vidt kunne stavra og gå ut. Så tok dei to minste til å driva sauene heimetter, og Pål og Gunnar kom etter med veren. Dei laut lyfta han over alle steinar og bekkefar; men han mjukna opp etter kvart så han gjekk elles.
Utmed myrane utafor stølen stogga Kolbein og Andres og venta til dei to andre kom etter. Då hadde dei komi til å tenkja på noko, dei to små: tordivelen. No hadde han nok hus for vinteren, men kva hadde han å leva av i huset sitt? spurde dei.
Ja det, ja; — dei hadde fått slik medhug for alt som svalt og leid vondt no, etter dei fann veren, at dei lo ikkje åt dette dei to største heller. Dei leita i lommene sine, og så fann han Gunnar ei lita flis gamalt spekekjøt; den sprang han opp med og stakk inn i huset. «Men når vi kjem att ein annan gong, skal vi ta med oss eit kokt jordeple til deg,» sa han, og tordivelen baud ikkje imot åt det; han låg og kosa seg nedi mosen og hadde nok alt lagt seg for natta. Så tok dei i veg att.
Dei lét svært vel heime, då dei kom med veren dei hadde berga; det var ein av husmennene som åtte han. Men mest av alle skrepte bestemora, då dei kom borti stova til henne fram på kvelden. Ho hadde alltid så ilt av det som leid vondt. Ho var på gråten, når ei høne lagdest sjuk, og ho fekk ein nygg av otte berre den gamle katten hennar naus vel mykje; og ein gong dei fann ein sau som hadde hengt seg fast oppi urdene og legi der og talmast i hel, fekk ho ikkje sova skikkeleg i to netter etterpå. Og det hadde ikkje vorti betre no, hadde denne stakkars veren loti pinast til dauden, sa ho. Dei var gilde karar som hadde berga han, det var dei.
Dei sat rundt omnen og steikte eple og tykte det sjølve òg, at dei var ikkje berre småkarar. At dei så nær hadde komi heim med bleike nebbar og inkjevetta, fortalde dei ikkje noko om; dei hadde vorti samde om at det ikkje var noko å nemna. Pål og Gunnar brydde seg heller ikkje om å hugsa meir på det vesle påfunnet med tordivelen no; det var liksom så lite karsleg det med, etter dei var komne heim til dei vaksne. Men korleis det var, så kom han Kolbein til å nemna det, og då gav ho bestemor seg til å spørja til han hadde fortalt alt.
Ho sa ikkje noko fyrst; men så var det at ho gjekk ut i skåpet etter sirupskaker, ei til kvar av dei. Jau, dei skulle dei ha no, sa ho.
«At de hjelper det som lid vondt, når de veit de får takk og vel-læte for det etterpå, og at nokon har gagn av det, er alltid gildt nok. Men å vera god mot det levande når ingen veit om det eller takkar for det, og ingen har sers bate av det, det er meir,» sa ho. Og anten han tærde spekekjøt eller ikkje, tordivelen — det torde ho ikkje plent spå noko om, sa ho — så var det like vel meint.
Dei skjøna ikkje rett dette enno — at eit lite troll i mosen var noko å tala om mot den gode risbit-veren hans plass-Ola; men sirupskakene var like gode å ta imot for det, og så sat dei rundt omnen og kosa seg og åt.