Det store nashornet/5
Det var ein dag fram på hausten. Dei hadde rømt innfor ein haug aust på bøane, dei fire gutane, og dei var ikkje blide der dei stod. Det var dei vaksne dei var vonde på; for så urimelege og vrange folk som dei vaksne fanst ikkje. Før hadde dei berre vori ramme til å leggja allslag arbeid på dei; dei skulle både bera ved og raka høy og henta opp aks mellom stauren utpå åkrane. Men no på det siste hadde dei fått det med å grina og skjella for allting òg.
Var ein hesteskosaum eller ein tolekniv bortkomen, så var det støtt «ungane» som hadde gjort det, om dei aldri hadde peika på tolekniv eingong, og var ei øks skardut i egga, så hadde ungane hatt neveklå der med og hoggi i stein.
Og skulle dei ta seg eit gagnsverk føre på eiga hand, så var det endå verre. Ein dag dei hadde funni seg orv og ljå og ville hausta inn det fine graset bortpå eit stabburstak, kom far åt Gunnar og Andres over dei som eit uvêr og lova dei av påken, var så dei ikkje krak seg ned att straks. Han hadde såld før han, om dei ikkje trødde taka hans òg til såld, sa han, tosken. Sidan ville dei vøla køyrevegen utetter bøane ein dag. Der låg ein stygg stein midt i vegen ein stad som sledane alltid laut skrangla over; men dei vaksne hadde ikkje såpass tiltak at dei kunne få han bort. Så tok Gunnar og Pål seg føre og fann minebor og krut og ville sprengja han sund. Og så hadde dei så nær som eit hår fått ris, då dei vaksne såg at det tok til å puffa og ryka av krutet. Det var takka dei fekk for dei vølte vegen.
Men endå verre hadde det gått i dag. Han Pål hadde laga ein liten slede til trehesten sin, og så tok dei den store katten hennar bestemor og spente føre og ville ha han til hest eit bel. Dei gjekk opp på Storåkeren og tok småstein og køyrde ned til bekken. Der låg så mykje stein og rak, så det kunne nok trengast at ein reinska opp. Og dei køyrde slett ikkje uvisleg. Dei hadde berre små lass og var sjølve med og drog mest likså mykje som hesten, og dei brukte ikkje svepa anna enn litegrann når han kvæste og ville leggja seg ned for lasset. Han hadde legi så lenge og retta seg under omnen no, at det aldri kunne ska om han fekk arna seg såpass. Men jamen lyddest det så at det var noko gali med han både her og der, då bestemor og dei andre kvinnfolka fekk sjå det. Dei kunne ikkje ha skriki verre om ein hadde køyrt stein med dei sjølve. Dei reiv køyregreiene i filler og hivde dei på bekken og lova ris med ein gong, når mannfolka kom heim.
Dei hadde ikkje visst betre råd, gutane, dei rømde frå heile ståket og stod no her innafor haugen. Det var best å halda seg or vegen eit bel til det kunne gå i gløyme.
Dei tenkte fyrst dei skulle gå opp i urdene og sjå etter bringebær; men så kom han Gunnar på noko betre. Dei skulle ned på fjorden og fiska. Dei hadde lenge tenkt på det og nokre gonger bedi foreldra om lov, men det hadde vori tvert nei kvar gong. Det var så speleg å ro åleine utpå fjorden for dei som var så små, det var så langt til sjøs, og allslags anna i vegen. Det hadde såleis aldri vorti noko av. Men no var dei så arge på all denne grininga av dei vaksne, at dei brydde seg ikkje om kva dei sa. Det var snart ikkje råd å snu seg, skulle ein fara etter dei og tru på dei. Og fisk var det nok av i sjøen; han Olav hadde komi att med ei heil hank ein dag han hadde vori nedpå fjorden ei stund.
Han Gunnar lurde seg heim etter eit par fiskekrokar og snøre som dei åtte, og så bar det i veg nedetter. Det leid noko på dagen, men var enno god tid. Båt fekk dei låna nedi Vika.
Men dei våga ikkje å gå køyrevegen nedetter; dei kunne råka folk. Dei fór ned skogen lenger ute og fylgde ein bekk ned eit trongt juv. Dei hadde aldri våga gå der før; dei hadde høyrt at der skulle vera skrømt, og at havmennene reid der om haustnettene. Men i dag var der ikkje det slag fælsleg. Det stod småbjørk og osp med fint gult lauv oppetter berga på kvar side, og hasselbuskar med nøtter i. Dei laut stogga og plukka. Og innunder berget stod bjørnebærris som svartna av bær, meir enn dei vann eta.
Lenger nede var det tett oreskog, så dei laut mest smyga seg fram. Det anga haustleg av lauvet, som alt hadde dotti ned, og her og der stakk det opp gule smørblomar. Men dei var heller små og bleike no. Det var leitt at det alt lenge hadde vori haust, og alt visna bort. Men så var det så gildt med allslag etande om hausten; så dei ville ikkje byta han bort likevel med noka anna tid. — Dei skar seg lange fiskestenger her, og samla makk til agn.
Det laga seg straks med båt òg, då dei kom ned til Vika. Dei fann jektejollen hans Velom nedmed stranda og tok han uløyves; det tok slik tid å gå og be om å få låna båten. Så fekk dei auga på nokre rare fiskegreier som hang og turka burti ein naustvegg tett ved. Det var pilk og grind og langt snøre, heilt anna til greier enn deira eigne.
«Skal vi ta dei òg til låns?» kviskra han Gunnar. Dei visste det var vågalt og fanteleg, men gjorde det lell; dei vart meir og meir modige og morske. — Dei måtte kunna ta mest all den fisken dei ville no, tykte dei, og var ikkje fri dei prata om kvar dei skulle bera fisken etter på heimvegen.
Det var underleg å gli utover vatnet; det var så det rykte i dei. Men det var blikende stilt og båten var god, så det aldri kunne vera farleg. Fjorden var så blånande brei, når dei låg her og såg utover, og det var så blånande djupt og klårt i vatnet langs med strendene. Det voks som ein svær skog av tare og kråkeskjel nedetter berga; der låg krosstroll med fine leter, maneter segla att og fram, og fiskar smatt ut og inn i taren.
Dei fekk ut fiskegreiene, og tok til å meita best dei kunne. Fiskane fekk straks auga på pilken og agna og tok til å snusa bortimot dei; men så fekk dei med eitt ei brå-ri og svinga inn under taren att som dei skulle vera brende. Såleis heldt dei på dei tjue gongene og kom aldri nærare; dei berre dirra og jorta med kjeften. Så toskne fiskar hadde dei aldri sett før. Og rett store fiskehenkene kunne det ikkje verta heller, om dei fekk nokre av desse. Dei var ikkje mykje tjukkare enn ein sleikjefinger nokon av dei. Pål og Gunnar spytta sistpå etter dei og kalla dei kjerring-iglar alle i hop. Så rodde dei lenger utpå og ville sjå etter den rette storfisken.
Midt utpå breiaste vika la dei seg att og tok til å fiska med ny von. Dei kunne ikkje sjå botnen nokon stad no, så det måtte vera meir enn djupt nok til storfisken. Men det var mørkare i vatnet her, så dei kunne ikkje så godt sjå han.
Dei tykte snart dei kjende napp òg; men kvar gong dei drog inn, var det ingenting eller i høgda ein taredott. Storfisken var nok altfor mykje av same arta som småfisken; han lika betre å snusa enn å bita.
Dei skifte stad gong på gong, og han Gunnar freista jamvel å lokka fisken med litt trollkunst; han las eit par løyndord og sa «derbe sulemimut» og blistra attåt. Men korkje det eine eller det andre hjelpte. — Ingen av dei nemnde fiskehenker lenger; berre ein skikkeleg fisk på kvar ville ha vori noko. Ja, om det så hadde vori berre nokre av iglane… Dei kasta sistpå ut agn på måfå og sat daudstille og venta; men fiskane skjøna ingen verdsens ting enno.
Der var sistpå ikkje anna føre, dei fekk ro i land att med inkje, eller så ro radt utpå opne fjorden og freista der. Dei to minste ville helst i land no. Men Gunnar og Pål lova for det, at fisken skulle opp til slutt, om han så taut og bles og var verre enn hund og bikkje. Dei stemnde utover att og fór alt til å kjenna seg heilt sjøvane.
Det stod ein kald vindgust beint imot dei, og tok til å skvalpa og sjøa, då dei kom ut for nesodden på vestsida av vika og hadde opne fjorden føre seg. Sola stod lågt i vest. Det drog opp grå skybakkar ikring ho, og heldt på og la seg ei grå dimme over heile himmelen. Dei lika ikkje dette nokon av dei; men ingen ville vera ved at han var redd, når dei hadde våga seg så langt, og desse sjøane var berre godverssjøar, let han Gunnar. Så dreiv dei på, utover frå alle nes.
Dei var komne eit heilt stykke utpå og hadde ut fiskegreiene att. Då høyrde dei med eitt ei underleg fossing bortpå sjøen mellom båten og land. Dei såg ein kvit skavl og noko fælt svart, liksom helvta av eit hjul som skaut opp or vatnet. Det rulla rundt nokre gonger og sokk så ned att.
«Kva er det, kva er det?» ropa dei alle på ein gong. Ingen kunne svara på det. Dei hadde høyrt gjeti kval og størje og andre store fiskar, men aldri at dei rulla såleis. Det var likast til å vera eit langt troll som låg i bukter… Dei var bleike av redsle alle fire, og kasta fiskegreiene og tok til å ro og røma på berre livet utover fjorden.
Dei var komne mest midt utpå fjorden, før dei våga å stansa att. Dei såg ikkje meir til trollet då; men trygg var det uråd å vera, før dei var komne i land. Men kvar skulle dei koma i land? Attende åt Vika kunne dei ikkje fara, og å koma i land på hi sida av fjorden var det lita hjelp i. Der var berre bratte lier og urder, så dei aldri kunne vita om dei kom fram til folk. Dei visste sistpå ikkje anna råd, dei fekk ro eit langt stykke utetter fjorden og så styra inn mot eit nes som dei såg langt utafor der dei hadde sett trollet.
Vinden heldt på og auka, så det var tungt å ro, og dei var ikkje mykje glupe til å ro heller. Det gleid endå på ein måte så lenge dei hadde vinden imot. Verre vart det då dei skulle krøkja inn mot land og fekk han på sida. Den vesle jollen vogga som dei skulle sitja i eit trau. Dei to minste skreik og trudde dei kvelvde med ein gong. Dei laut snu båten mot vinden att snøggast dei vann.
Sola var nede no, eller kvorven bort for skyene vestover, og det hadde vorti så uhugleg grått i grått på sjø og land. Det var ikkje båtar eller folk å sjå nokon stad. Dei kunne ikkje eingong sjå inn til gardane; det store neset innmed Vika låg attføre, og utafor var det berre skog og utmark. Og sjøane auka og auka; dei hadde snart nok med å halda båten rett mot vinden, og våga seg ikkje av flekken til nokon kant.
Dei hadde vori redde før, men ingen ting mot no. Dei kjende seg som tusen mil frå folk ute på ville havet. Det var som svarte djupet ville suga dei til seg. Dei to minste blåheldt seg i keipane og skreik og ropa på folk, og Pål og Gunnar hadde ingen ting å trøysta korkje dei eller seg sjølve med. Det var ikkje lenge før dei ropa og gret alle, og dei kom i hug kor godt dei no kunne hatt det, hadde dei lydd dei vaksne og ikkje våga seg på fjorden åleine.
Då høyrde dei det fossa, og såg det svarte hjulet att, — — det var komi heilt på den andre sida av båten no og var mykje nærare enn fyrste gongen.
«Det er sjøormen!» skreik han Kolbein over seg, og ingen kunne seia at det ikkje var. Dei hadde etter kvart fått sine eigne tankar om trollet alle fire, men ikkje våga å seia noko før. Dei treiv til årene og tok til å ro unna inn mot land; — denne nye faren jaga bort all otten for dei fæle tverrsjøane. Dei hadde for lenge sidan mist fiskestengene på sjøen, og no fór pilken òg. Ingen hadde hugsa på å dra han inn, og så drog han ut over æsinga med grind og snøre og heile greia, så ingen ansa på det. Det vogga fælt, men ikkje meir enn at dei klara seg no då dei var nøydde til, og før dei rett visste av det, var dei komne så nær land at dei fekk von om å berga seg.
Då fekk dei auga på noko svart som gleid fram innmed berga; det var ein båt med ein mann i. Dei sette i og ropa. Han svara og kom bort til dei, og så var det han Velom.
«Er det de, fantetravar?» spurde han; han var vond for dei hadde teki jollen hans, og han lova dei varme rygger alle i hop. «Eg såg dykk fara ut om neset og har no loti låna båt og leita etter dykk. De kunne snart komi ut i natta og kvitta dykk som blinde kvelpar alle saman, og så hadde eg fått skulda og skitorda, som slepte dykk av,» sa han. — Men då han fekk vita kor ille dei hadde vori uti det, blidna han seg straks, og då dei fortalde om det store sjøtrollet, lo han.
«Det er berre nisa som velter seg i sjøen såleis,» sa han. Så grov dei seg som våte høns over i båten hans; han tok jollen på slep og rodde innetter til Vika med dei.
Det var alt halvmørkt då dei kom der. Han Velom lyfte dei i land og baud seg endå til å fylgja dei heim, var så dei fælte. Nei, dei skulle greia seg sjølve no. Dei takka for seg og gjekk.
Slik mann som han Velom fanst ikkje, så mykje skjøna dei no. Dei lova at dei aldri meir skulle le åt han eller herma etter han, og endå minder taka jollen. Og det var ikkje sant at jekta hans var så fælt ring heller, let han Gunnar. Det var heller ei fin jekt. «Ho har alltid nokre bøter i fokke og storsegl og krampar i sidene, men det er då ikkje verre enn at ein mann går med bøtt brok, han kan vera like god for det,» sa han, og det tykte dei alle.
Det var kolmørke kvelden då dei kom opp i skogen nedafor garden. Dei høyrde steinulven guffa, og det tiska så uhugleg i lauvet. Men det var som inkje mot det dei hadde vori uti; og ikkje meir brydde dei seg om at dei kom uta fisk. Dei var berre så sjeleglade at dei kom heim sjølve.
Det stod no berre att å koma vel ifrå det heime, så dei vaksne ikkje fekk noko å seia. Dei var samde om at dei skulle teia om alt så godt dei kunne, og smaug stilt inn bakdørene. Då høvde det seg så godt at det var komi framandfolk til gards, to hestehandlarar. Der var ein av dei i kvar stove; alle tala med dei og hadde ikkje ansa på at gutane var så lenge ute. Dei slapp såleis for all spørjing og fretting og kraup berre i seng. Men enno lenge etter dei hadde lagt seg, var det som dei låg og vogga opp og ned langt utpå sjøen og såg store svarte hjul dansa for augo.