Skrymt og Att-Gangare
Døm, som gjekk att og viste se for Folk ette døm va doue, va jemnast Illgjerds-Menneskjo som ha ei hell annor fæl Miss-Gjerde paa se, og da gjekk døm helst att paa di Sta’e, som Ogjerde va gjord. Mesta va de slike, som ha plaaga og arma Smaafolk og Fatti-Mann, hell som ha sløtt Mar’steine, gjort rang Ei’ hell bøygt Retten og kjøpt se range Domme for Stikkpening. Og døm, som gjekk att, fekk alder Fre’ i Graven, førr di, som livde att ette døm, gjorde godt att de, som døm ha forbrote. Men de va ikje stødt, at den som gjekk att, ha gjort nogor slik Miss-Gjerd, og de kunde ofte vera bra Folk som alle ha berre Godt aa seja um. Kaales de da ha se, at døm ikje fekk Fre’ i Graven, va de ingen som visste.
At Att-Gangarann gjorde Folk Mein naar døm viste se, henda nok mest alder; de henda nok døm sta’na Øyken for Ein og A’an midt paa Natten i ein Kross-Veg hell nere ve Kjørkja, og saa kunde døm skræme nere Live ’taa Folk me aa syne se fram. Men elles va de eit Onders-Hende, at døm gjorde Ska’e og Olykke paa Nugun.
Detta, att døm tverr-sta’na Øykje i Vegje paa visse Stelle, kunde mangein Gong vera leitt nokk, naar Ein vart staa-ande der og ikje kom korkje att hell fram. Og paa di Stelle slikt henda, ha de ou gjennast vore gjort ei Ogjerd, Eingong i Ti’n. De va ei sikker Raa’ imot di, at Hesten sta’na, men de lout vera hjerta Folk, som skulde tørjas aa bruke ho. De va berre aa gaa fram-i Hugue paa Heste, gjeva se att-me Si’un og lyfte Hugu-Lage ut-fraa Kjaakaa saa langt, at Ein fekk sjaa imillom Hest-Kjaakaa og Hugu-Lagje. Da fekk ein sjaa kaa de va, som heldt Hesten, men da galdt de um, aa kaamaa se kvasst uppi Kjør-Amboe ou, me di saamaa, for Hesten losna stødt me Eingong og sprang som han skulde vore vet-lous ette.
De va Ein døm kalla Gamel-Hougjin, eit fælt Vyrkje te Kar og Gut, som ikje va redd Skuggjin sin. Han skulde reise ivegen aa hente Aksleson aat ein laakhelsa Gut paa di Garde, Hougjin va husmann. Da han kom nord-um Snelhougen, sta’na Gampen hans og sto, som han skulde vore negla fast – ikje vilde han fram og ikje att-ende og ikje vilde han aat nogor ’taa Si’om, skolv gjorde han som eit Ospelouv og va saa redd, at de pista i Naasaa-Borom. Gamel-Hougjin skjøna, kaa som va i Vegje, for de va Fleire, som ha vore ute for di Saamaa paa di Flekkje. Og han kjennde nok den Raa’e aa sjaa igjønom Hugumæle ou, men han tenkte, han skulde freiste ei annor ei, fyst. „Er de naagaa Illt, saa reis te Helvitis, men er de naagaa Godt, saa be eg um aa faa sleppe fram i Guds Namn!“ sa Hougjin. Jou de vart Losna ’taa! Hesten bar aat att, saa de va me stor Nø’ han va go-te aa styre ’om og saales gjekk de, te han kom langt nord-paa Sambuvollann.
Han Kristen Bjønnsta vart ute for ein Att-Gangar Eingong og de gjekk saales te. Ein ’taa Grannom hans laag laak og saa va de seint um Kvell’n, da han Kristen gjekk aat Stalle, han fekk sjaa ein slik onderle Ljoskje paa Himile upp-ivi Lalms-Gardom. „No gjorde han nok fraa se Verde Gamel-Bolsta’n,“ sa han Kristen, da han kom inn att. Og de va saa ou, men døm fekk ikje Døar-Orde hans paa Bjønnsta, førr de lei’ ut-paa hinn Dagen. Tile um Maargaan skulde han Kristen reise aat Heidale, longe førr de elda for Dagje. Da han kom sø-i Bolsta-Jorde sta’na Hesten hans og da han saag te va de den av-fullne Grannin hans, som volda de. Han Kristen ha ikje høyrt enno, at Bolsta’n va dø, men han tyktes vera viss paa di etter di han saag um Kvell’n og no vart han full-viss paa di. Han va ikje skvettin ’taa se, han Kristen, og han ba den gamle Grannin sin faaraa i Fre og faa sleppe fram i Jesu Namn. Detta tok han Kristen upp att fleire Gongo, men han vart ikje skjøld ve han, og Hesten kom ikje utu Føtom[1]. Da tenkte han Kristen, at han fekk vise han fraa se den hinn Vegen og sjaa, um han da vart skjøld ve han. „Reis te Helvitis, da!“ sa han Kristen, og me di saamaa va Bolsta’n som sokkje ne, og Hesten losna saa de stinntas, han va Kar um aa styre ’om. Men detta tykte han Kristen va naagaa foronderle, for Bolsta’n ha vore ein framifraa glup Mann all si Ti’ og ingen ha ’om nugun Orett hell nogor Miss-Gjerd aa te-seja.
Paa Bjølsta va de ei Enkje for lengje sia, som heitte Gamel-Mari. Ho va komin fraa Nordigard Kleppe og va ei Menneskje, som paa all Vis va utu-maata go-te se. Men ho sto berre ette aa graavaa ihop Rikdom og slaa onde se allt, ho naadd og ivi-kom; og Magte ha ho, difor bøygde ho Retten, dit ho vilde, me feite Gjell-Ukse og Gjeld-Bukke, ho smorde Fout og Skrivar me. Paa denne Visen trætta ho aat se Lusætermaarkje fraa Skogbygds-Gardom og ei stor Flengje[2] i Sjoli’n fraa Granngardom sine. Da Sakje um Lusætermaarkje sto paa Aasta’e, ha Vitne henne Mari Jord i Sko-om sine som døm ha tikji paa Bjølsta og saa gjorde døm Ei’ paa, at døm „sto paa Bjølsta-Grunn“. Den Ti’e ha Bjølsta Sæter paa Gamel-Sæter’n, døm kalla, og da ho laag midt i Vegje for alle, som foor ivi Heidalsskogen, va de gomol Skjikk aa gaa inn paa Gamel-Sætern og faa se Mjolk-Drikke. Men detta ha ikje ho Mari Raa te og saa ga ho se te aa vera Budeie sjøl um Somrann, saa kunde ho da faa Ende paa di Kosttna’e. Aat Spaanaa-Kjeringom sine vog ho snøgg Vegt naar døm skulde ha Betaling for Spaanan og paa alle Maate skulde ho ha ein Mon, um han va alder saa liten. Alle venta se, at ho Mari vilde kaamaa te aa gaa att og ikje faa Grav-Fre for all Oretten ho foor me, mea ho va te. Og saales gjekk de ou; allt da ho skulde i Jorde, bar de te aa syne se Inkort – Grinndinn ette Vegje spratt upp ’taa se sjøl for Likje; „de hasta nok me henne Mor, idag,“ skulde Son henna seja, da han saag detta. Ette ho va jorda saag døm ho fleire Gongo og stødt sa ho di Orde: „Rokketoppen er drug –: ei Tynne Konn og ei Ku!“ Da skjønte Folke, at de va for di ho ha gjort Synd paa Spaanaa-Kjeringom sine, at ho ikje fekk Fre, og saa ga døm burt ei Ku og ei Konn-Tynne aat di Fattige og sia saag døm ikje ho gjekk att meir.
Paa ein a’an ’taa Stor-Gardom i Bygden va de ei gomol Bakstugu, som de alder va stillt i um Neet’n, de heldt paa donnde, smala og braakaa Natte igjønom. Saales heldt de ve baade ein Manns-Alder og tvo. Saa skulde Stugo golvast upp att og da fann døm Beinra’e ’taa eit Menneskje onde Golve. Og no livde de att nogre ellgamle Menn, som ha tent paa Garde i Ongdomme; døm kunde minnast, at de Eingong kom ein Handelskar og ba Hus der um Natte og han skulde liggje i di Bakstugun[3]. Da Tenest-Karann la se um Kvell’n kom Mann og sa ve døm, at døm gjorde ikje me aa staa upp aa gjeva Øykjom um Maargaan, de skulde han gjera, for han lout upp tile, lell, han og følgje di framonde Kare me Hest. Um Natte høyrde døm naagaa Brask fraa Stugun der Handelskar’n laag, men døm tenkte ikje meir paa de. No skjøna døm, kaa de ha vorte ’taa baade honom og Peningom hans.
Kleiv’in, Son aat Rokke-Maakaare, foor ofte umkring og selde Aske og Øskjo, Spjolkje og Vevar-Grinde og slike Ting, han gjorde saa mykje ’taa ei Ti’. Seint ein Kvell ba han Hus paa ein Gard sø-paa Stor-Fron[4] Eingong, han gjekk saales. Folkje va snille og gjorde ’om upp Flat-Seng uppaa ei litol, gomol Høgstugu, de va enda Bløy-Seng[5] han fekk og saa gjilde Klæ’e, at de va mykjy ’taa di. Her ska de vera ovandt aa saavaa, tenkte Kleiv’in, las Kvells-Bøne si og balla se væl inn i Klæ’ann. Men de vart anna ’taa. Da han ha ligji lite, fekk han høyre Naagaa gjekk og drog eit Jønn-Lekkje ette se fram-paa Golve og da han saag upp, kom de ein kvit-klædd Mann burtover mot Sengen hans. De lasp saa lett, naar han tro paa Golve, mest som han skulde gaatt i Labbe, men han høyrde skjilligt, de skrangla i Sko-Spennom hans. Detta Likjen’e kom tett burtaat Sengen hans og lutte se ne-aat, mest som de vilde sjaa inni Ougo paa ’om. Kleiv’in vart no saa redd, maa’ta, at han kjennde ikje te se, men han haatta se saamykjy, at han las og ba de, han ha lært, men enda vaaraa de ei go Ri, førr detta Mann-Likjen’e[6] vart burte att. Sia fekk ikje Kleiv’in Sømn paa Ougo førr inn-ve Sol-Renningje um Maargaan. No ska Ein alder gjeta um de, Ein ser saales, førr Ein ha sove ette, de visste Kleiv’in, men ette di han sov lite um Maargaan, vart han hoga te aa gjeta um aat Nugun ’taa Gards-Folkje, kaa han va ute for um Natte. „Aa, va de ute og gjekk att i Natt,“ va Svare han fekk; døm kjennde nok te di førr, va høyrandes te.
I di saamaa Stonn eit Menneskje gje upp Aande, henda de, at ho syne se for Inkun, som er i Fraa-Vere. Da han Ola, Bror aat Gamel-Skula, gjekk se burt og rouk me inn-paa Toulsta-Aase um Jul-Eftan, saag døm han, tile um Juldags-Maargaan heime paa Garde, der han budde. Han budde i ei litol Stugu som sto øvst upp i Garde, ja ho staar der enno, og da Mann kom ut firi Dagen um Maargaan, saag han de lyste uppi Stugun og han saag han Ola, ou, inna-for Glasa. Han sto venda Ryggen imot og han saag saa skjilligt di brei’e Bonde-Hengslinn[7] laag i Kross att-i Ryggje hans, for han ha ikje faatt paa se Livstykkjy[8] enda. „Han ha kome att han Ola i Gjaar-Kvell, ou,“ sa Mann da han kom inn att, „no fær ein ’taa døkk gaa uppi og skjenkje om ein Maargaa-Dram.“ Ja, ein ’taa Gutom tok Butill og Glas og gjekk ivegen, men da han kom upp-aat Stugun va de myrkt i Glasom og Døre va attlæst. Da vart døm forrondra og bar te ottast, at de va gale paa-ferd og um Eftan fann døm han att inn-paa Aase; han ha tikji imiss ’taa Vegje og gaat se vill. Sist ha han vorte saa ut-arma og endin, at han ha sett se paa ei Laag og lagt Vottann sine paa Laagje fram-me se. Slik sat han dou, da døm fann han.
Summe Gongo kan Att-Gangare syne se reint paa oventa Stelle, der døm ikje korkje er doue, hell ha vore vande ve aa faaraa. Han fekk nok sjaa de, han Ola Bjønnsta, Aare ette Snel-Mann va dø. Han laag ve Hølann og fiska, han Ola, og ein Dag fekk han sjaa Snel-Mann kom gaa-ande framme- Lann-felle paa hine Si’un aat Sjo’n. Han ha blaa, by-leta[9] Spælvest[10] me blanke Knappe og Rou-Huve paa Hugue og saa gjekk han me eine Haann i Barme, som han stødt brukte paa aa gjera, mea han va te. Han gjekk berre smaatt eit langt Stykkjy te han naadde ei stor Urd i Elv-Kante, der va de som han vilde vikje for Urden og me di saamaa vart han tverrt burte. Bjønnsta’n va ingen skvettin Kar, men han vart saa anna’s ve ’taa di, at han va ikje go-te aa liggje i Høl-Bu’n sia um Neet’n, han gjekk like ne-i Sjolie att te kaar Kvell.
- ↑ Fotom, ’taa Føt: Skredt, Steg.
- ↑ Flengje: stor Vidd.
- ↑ Bakstugu: ei Stugu som er att-aat bygt seinar.
- ↑ Stor-Fron: Gardann nerast umkring Hugukjørkja.
- ↑ Bløy-Seng: me Bløyo (Laken) paa.
- ↑ Likjen’e, eit Likjen: Skapna, „Skikkelse“, „Gestalt“.
- ↑ Bonde-Hengsle: Sela ’taa Bondings-Bann.
- ↑ Livstykkjy: Ond-vest.
- ↑ by-leta: leta i By’n.
- ↑ Spælvest: Snipkjol.