Hopp til innhold

Han Jo Gjende

Legg til lenke
Fra Wikikilden



Fig. 7. Bue hans Jo Gjende ve Gjendes-Osen. Fotografi ette Iver Storvik.


Han Jo Gjende.

De ha vore ale mang-ein gjild Reins-Skjyttar uppi Nord-Bygdom fraa Gomolt; Reins-Fjelle va ikje langt onda, maa’ta og Fjell-Hogen va i Kroppen bore paa mest alle Nord-Døle saa langt att-ende, som kan ’taa-sejas. Og kaa mykjy Rein døm skout paa Tal slike Kare, som Skjyttar-Braatan, Stor-Heringsta’n og han Sta’e-Lars og mange fleire te døm, de visste døm nok ikje sjølve, men lite va de ikje. Men ingen ’taa døm alle naar ’om Jo Gjende og ingen a’an Reins-Skjyttar i heile Norig ha vorte saa namn-gjetin, hell. Han va spord baade i Bygd og By, som døm si’, og Namne hans va ikje reint okjennt utta’-lanns, tess-meir. For den Ti’e han va i beste Aarom, bar de te aa faaraa Ut-Lenninge uppi desse store Fjell-Viggom døm kalla Jotunheimen, og da kom han Jo ofte i Lag baade me Tyske, Engelsmenn og Fransmenn. Han fyl’de døm ette Reine og va me døm uppaa Tinndann og nugun saa væl kjenn i alle Fjellom, som han Jo, kunde døm alder ha hitta fram-i. Og de skjøna døm sjølve ou og æra han for den glupaste Fjell-Mann og beste Reins-Skjyttar’n, som Lande aatte.

Og paa den Gjerde, han Jo Gjende dreiv Reins-Skjotingje og me di Børsom han brukte, va de nok ingen a’an Reins-Skjyttar i Gullbransdale, som ha Bo aa mæle se me ’om. Saa gløgg va han te aa skjote, som nugun kann vera og de, som meire va: han va saa kjenn i kaar ei Hø, i kaar ein einaste Kvølv og Glup, som paa Stugu-Golve sine og att-aat di visste han saa væl, kaar Rein’n heldt te i Fjelle og kjennde saa gløggt alle hans Vane, at de mest ikje henda, at han gjekk i Maafaa, naar han va te-fjells. Men saa dreiv han no me di, ou, maa’ta, i mest Hal’thondrede Aar.

Den som ska vera ein dugele Reins-Skjyttar og faaraa i Høgfjelle baade ei Ti’ og annor, trøng aa vera ein hard-sett Kar me ei Helse og ein Kropp, som ikje gjevst for ei Ove’rs-Kule hell eit Rekkjan[1] ein heil Dag forutta Mat. Gje Ein se ivi for aa bli vaat inn-aat Skjinne i Houst-Bløytun hell for eit Stygge-Ve’r um Vinter’n, saa gjere han ikje me aa kaamaa der, og den, som ikje kan staa ut me aa liggje Natte ivi onde ein stor Stein hell i ei Berge-Klovo, hell graavaa se ne-i Snjo-Fonni naar Ove’re bli forsett Vinters-Ti’, han held ikje Maal. Ikje ette gomol Takst da.

Men ein slik Hard-Bakkje som de korkje beit Varmt hell Kaldt, korkje Tost hell Svult paa, va han Jo Gjende. De va ein Byggna saa troust og sterk og hard-balin, at han va like go kaarles han foor fram og Helsa hans gjekk de ikje an aa brjote ne-aat. Og de va ovandt aa sjaa, ou, berre ein kasta Ouga paa han, at han ha eit framifraa sterkt og godt Lekom, de er berre eit Onders-Hende aa sjaa saa væl-vuksin Kar all upp, som han Jo va. Han va naagaa meir hell medels høg, før og ronn-vuksin, ikje hold-borin[2] nettup, men fast og senolagd. I Ryggje va han lang, bein og brei, tverr-eksla og stutt-halsa, Føt’n va stutte te-kne’s men Laare va lange, føre og væl-skapte, han ha ein overlag stout Vokst og i beste Aldre va han ein ’taa di røslegaste du saag i ein Folke-Mugje.

Han ha godt aa ækte paa onu, saales, te baae Lei’e, han Jo. Paa Far-Sia va han ’taa Kleppe-Ækten og Lang-Go’fa hans va ingen mindre, hell han Sterk-Tjøstol Kleppe. Og ikje va han ’taa Kot-Elde[3] paa Mor-Sia hell, for Mor hans va Syster hans Per Horgje i Heidale. Difor va ikje han Jo Gjende stolin utu Ækten korkje i Magt, hell i Vokst. Førr er de fortalt naagaa baade um Far-Folke og Mor-Folke hans og meir er de aa finne lenger ut-i desse Boken. Far hans Jo va Gard-Mann paa Sygard-Kleppe og bleiv paa Lalmselven da han Jo va berre tri Aar. Allt han minntes um Far sin va de, at de sto som ein Draam for ’om da han vart ut-songjin paa Kleppe: „han laag i Lik-Kjistun i Rou-Huve, ha kvite, rett-og-range Hoso og roue Hoso-Bann.“ Nogre faa Aar ette dø More ou, og Bone kom burt aat Folkje sine i Bygden nugun-kaar Sta’n, for Far deres ha styrt saa utu paa Kleppe, at Gard’n lout setjas burt i mange Aar. Mo’syst hans Jo, ho Minste-Marit Horgje, va gjift aat Heringsta i Heidale; Mann va dø da han Jo vart mor-lous, men ho sat att i stor Vælstand paa di gjilde Garde og aat henna kom han Jo i Huse da han va nie hell tie Aar gomol.

Hjaa Mo’syst sine paa Heringsta va han Jo for einingen i mange og tjuge Aar; ho va ei go Mor for ’om paa all Vis og difor ha han ou stødt berre Godt aa seja um ho, naar han tok ho paa Namn. „De va ei glup Menneskje!“ sa han, „de fannst ikje slik Kjering ette heile Bygden, som ho Marit va!“ Og han Jo skjikka se væl, han vart ein paa-passog og drivandes Arbeis’-Kar, da han vart vaksin, og laag i me Gards-Driften seint og ti’le saa han tok mykjy Hugsotte ’taa Mo’syst’n sine paa den Lei’e. For da ho saag, at han Jo baade ha godt Skjøn og va litande paa, slepte ho Gards-Styre paa han og han va Raa’s-Kar paa Garde i lang Ti’. I di Ti’n kalla Folke han „Jo Heringsta“ og me di Namne gjekk han heilt te han i di eldre Aarom sine kjøpte ein liten Gard som kallas Bruruste og fløtte dit.

Skjyttar-Hogen va ’om Jo me-fødd; trast han va fram-sluppin bar han te aa gaa ette Fugle um Vaarann og han skout i mengde-vis me Barfugel, for de vanta ikje de Slage i Li’om de Bele. Trast han va væl fram-vuksin, drygdes de ikje lengje, førr de bar te-fjells ette Reine me ’om, de va no den, som sto i Hugue paa ’om fraa fyste Ti’. I di Daag’om va de go Reins-Von i Heim-Fjellom i Heidale og fyste Rein sin skout han i Blaahø’n 1812, da va han atten Aar gomol. Sia’ vart de ikje langt imillom Fjell-Ferdom hans, for Mo’syst hans va alder trong me aa leta han sleppe te-fjells me Riflun ei Viku att, imillom, for de glatt mest alder paa eit Dyr, naar han Jo berre kom uppi Fjelle.

Ho ha mykjy Hugsott for Fram-Ti’n hans Jo, Mo’syst hans; da han vart full-vaksin Kar, let ho han faa Handels-Pening te aa kjøpe Fe i Bygden. I tvoug hell tri Aar foor han me Fehandel og um Vintrann kjøpte han Smør og Vill-Vare og reiste inn-i By’n me; men han ga upp me Handele, mest trast, for han ha ikje Liv for honom. Di Handels-Peningann han fekk laant aa begjynde me, fekk han nok te-gjevandes hjaa Mo’syst sine, for da han fløtte fraa Heringsta va han go for vonoms fleire Hondrede. De heittes nok, at han ha Aars-Løn som ein a’an Tenar, fulle Klæ’e og ei Tynne Konn, men de vart no ikje te aa leggje se upp nugun Medel ’taa, maa’ta.

I 1836 fløtte han Jo fraa Heringsta og va hjaa Mo’bro sine paa Kruke i nogre Aar; der paa Garde heittes de ou, at han va Tenest-Kar, men de va no Børsa han dreiv mest me og i di Aarom han va paa Kruke, skout han saa mange Stor-Bukke, at baae Høgstugu-Svalinn og Staburs-Svalinn hekk fulle me Reins-Hønn. De va som ein Skog me Greine og Tinde paa Veggjom og Sval-Syllom, saa de va reint rart, aa sjaa de. Hu’inn og Hønne va de, han Jo sjøl gjorde se Nytte ’taa, Kjøte fekk døm paa Garde for Kløv-Øyk og Niste. Eitt Aar budde han i Vaagaa hjaa ei Hal’syster paa Blessom og tvo hell tri Aar hjaa ei Hal’syster paa ein a’an Gard, og denne Ti’e, han va paa Vaagaa, kom te aa setja Merkje paa han for alle hans Daagaa.

Paa denne Visen gjekk de, te han Jo Gjende va go’e Førretjuge Aar. Ve de Leite sette han se upp ny Bu og nytt Nouster ve Gjendes-Osen; han sette Huse paa søre Sia’ aat Ose og Bue er uppsett ’taa klove Timber, ei litol, væl-gjord Bu, som enno staar der like go. Ette han fekk Bue si ferdog, va de i nogre Aar han laag ve Gjende baade Saamaar og Vinter saa-ner, som di Gongann han lout te-bygda for aa mat-raa se og kjøpe se Lo-Ty. I desse Aarom skout han over Tjuge me vaksne Bukke for Aare og um Vintrann gjekk han ette Rupun. Da han ha ferdog Bue si ve Osen, sette han upp ny Bu norda’ Gjende ou; de va ou ei litol, lugum Timbra-Bu og her laag han mykjy naar han gjekk i Fjellom paa den Kanten. Døm va no fleire Skjyttare um, aa koste upp den Bue, men han Jo gjorde meste Arbei’e, rodde Timbre nord-ivi Gjende og Klebber’n i Skorsteine, den store Aar-Hella, tes-hell, ha han rodt i Baat fraa Gjendes-Ose. I desse Aarom da han budde stadogt ve Gjende, va de døm bar te aa kalle han Jo Gjende, de va enda Lom-Verinn som fyst ga ’om Namne. Aa kalle for i saamaa Ti’om sette han upp ei Bu inn-i Veodale øvst i Vaagaa-Eigun, synna’ Veo; Veggjin va mura og berre Aasann og Take va ’taa Tre-Vyrkje. Han kom no ikje te aa bruke denne Bue saa mykje og um eit Tjuge Aar vart ho reint forr-fulle.

De va paa ei eigje Gjerd han dreiv Reins-Skjotingje si, han Jo Gjende. Mest alle Reins-Skjyttare, staar ette, aa leggje ne saa mange Dyr, som døm berre kan kaamaa te me; alle vel se ut di gjildaste fyst, men er de ikje anna aa taakaa te, saa fær Semlo og Smaa-Bukke vera goe nokk, de, som de gjeld um for mest alle, er aa „kjøta gjillt“. Men saales va de ikje me ’om Jo, naar han va kome te-fjells, for honom va de Stor-Bukkann de galdt um, døm va de han laag ette og hemta utu. Um han raakaa ein Reins-Hop som han fekk de Take paa, han sjøl vilde, saa løyste han ikje Skot paa han, va de ikje ein Stor-Bukk me i Hope. Difor va mesta den Rein, han skout i si Ti’, slike gamle, ut-vuksne Bukke og utu-hemta[4] store Dyr. Ne-Dreping ’taa Reine i houge-tal va han fortærandes sinnt paa og di nye, snøgg-lødde Riflun som kom i Bruk i siste Aarom hans, va han ikje mykjy bli paa. No ha full dette se saales, at han tykte de va meire Hogna og større Skyttar-Ære ve, aa leggje ne store, full-vaksne Bukke. Men

Fig. 8. Jo Gjende. han ha ein a’an Tankje me di ou, for han ha de te di, at Rein olst[5] meir, naar desse gamle Stor-Bukkan vart hemta utu, og de er mange, som hell for, at han ha Rett i di.

De Reins-Fjelle han Jo Gjende tykte best um, va Fjelle umkring Gjende paa baae Sio og Fjelle umkring Russvatne og Veodal’n. Heimdalshøe, som all sin Dag ha vore hulde for saa glupt Reins-Fjell, brydde han se mindre um. Men i alle desse osejelege Viddom fraa Bygde aat Veodale paa ei Lei’ og fraa Roudals-Fjellom, Uladals-Fjellom og Visdale oust-ivi aat Heimdale og Sjodale, paa hi Lei’e, va han Jo saa kjend i kaar ein Skort baade høgt og laagt, at de va mest otruande, at eitt Menneskje kunde bli saa kunnog ivi slik ei Vidd, som detta er. Og saa va de ikje berre Lennde, Løyptinn[6] og Legane[7] han kjennde be’re hell nugun a’an, men han visste saa væl kaar Rein heldt se di ymse Ti’in og kaar han ha Strukunn[8] sine i Fjelle, at de va mest-som han skulde havt de upp-skrivi. Vart ein stor Reins-Hop skremd paa eit Stelle, saa visste han gløgt, kaar han tok Lei’e og kaar han skulde finne Hopen att; han ha granska ut Vanann og Natur’n aat Reine saa væl, at de va mest paa saamaa Visen som me ein Gjætar, som veit alle Vanann aat Gjætlun[9] sine. Han visste kaar Rein heldt se naar Øl’n[10] og Flye plaaga han og han visste, kaar han fløtte av for langvurugt Ogo-Baar og Ove’r. Og difor gjekk han se alder burt i daagaa-vis, hell, me aa finne Rein; me desse ha nok ingen Reins-Skjyttar i Nord-Dale naatt om Jo Gjende, korkje førr hell sia’.

Naagaa me di vandaste me Reins-Vei’ingen, er aa stille fram, de er jemnan de meste, og te di va han Jo Gjende ein stor Mester. Gamle, øvde Reins-Skjyttare sa de um han, at døm trudde han kunde stille fram ette snoue Fjelle, midt i Ougom paa Reine, naar berre Vinn va go. Men saa va han var um kaales han gjekk i Fjelle og me kaarles han gjekk klædd; han brukte mykjy Klæ’e taa semska Reins-Skjinn, for døm skjøl se lite fraa Lete paa Fjelle, helst naar døm bli brukte ei Ti’.

Mang-ein-Gong fell de se saales for Reins-Skjyttarom at døm fær drive i eitt Loupan, høgt og laagt ivi Fly og Flaagaa, uppi Toppe og Tinde, Øgt ette Øgt og da gjeld de um ein Kropp som ikje lett bli uppgjevin. Men eit slikt Loupan i Urd og Olennde va ikje naagaa for ’om Jo, han trøttast alder og de va ikje mange, som sto ut me aa halde Følgje me ’om i hans beste Aar. Og alder vilde han ha Lumm-Kost me se; saag han nugun ha Mat me te-fjells, likte han de ille. Døm, som kjennde te dessa, stal me se Mat og stal se te aa eta saa ikje han Jo vart var di, for ingen, som va i Følgje me ’om, ha Hog te aa gjera ’om imot.

Vei’ingje hans Jo Gjende va ikje nettup mykjy aa leva ’taa, paa den Visen han dreiv ho. De va berre eit Hende, at han selde eit Skrøtt, for han ga burt de meste Reins-Kjøte, antell aat andre Skjyttare, han raakaa, hell aat Bygda-Folk og Kjenninge. Hu’inn og Hønne selde han og døm fekk han godt betalt. Rupe selde han ikje lite ’taa di Aare han laag ve Gjende um Vintrann. Men allt han tente me Riflun og myky meire te, skout han upp att i Krut og Bly, for Lo-Tye va han hard paa. Ikje berre te di, han øydde upp paa de Ville, men de meste gjekk me te aa skjote te-maals og te aa prøve Riflunn sine. De gjekk mest ikje ein Dag i Aare, mindre han skout inkort Skote te-maals og saa kjøpte han jemnan nye Riflo hell bytte og handla me døm. Han sa sjøl, at han visste ikje Tal paa alle di Riflom, han ha aatt og han trudde, at han ha havt mest kaar ei Rifle i Bygden, som va verd te aa bera te-fjells. Fleire Gongo va han utta-bygdes og kjøpte Riflo, han ha faatt Spord-Lag ’taa. Og naar han fekk fal ei, han lika, saa va han ingen Smolo-Graakar te aa betale. Men mest alle han fekk i, vart han snøgt lei ’taa og gjorde oftast av me døm att.

Dette kom se ’taa di, at den Ti’e, han Jo gjekk mest te-fjells, va de berre eit Hende aa faa Tak i ei Rifle som baade va viss, senle grov og som heldt ut nogor Ti’. Her i Bygden va de ingen full-go Børs-Sme’ de Bele, og di Riflunn som fannst va antell gamle „Murbrekko“, „Smaalands-Røyre“, ei og a’an „Langrustpipa“ hell „Østerdølsriflo“[11]. Østerdølunn va di beste, for døm va baade di høvlegaste paa Grøvd[12] og di lugumaste paa Gjerd og di faa ’taa døm, som va staal-sette heldt godt ut, ou. Difor va de Østerdølunn han Jo likte best og han sa stødt, at han ha ikje raakaa andre Riflo, som ha den Fellna’n, paa all Vis, som døm. Men no va di meste ’taa Østerdøls-Riflom saa gamle, at døm ha vorte forr-grove og slitne ha døm vorte paa alle Gjerde. Og trast han Jo vart var den minste Veile ve Rifla si, um de va alder saa lite, va ho gomol nokk. Han ha lengje ei Østerdøle ette ein Reins-Skjyttar, heitte Hollbø’n, og ho tykte han godt um; men saa kom han ette me, at ho ha ein Flekk paa Ond-Sia som va saa tunn, at han kunde bli varm, naar de vart skote fort nogre Skot ette ein-a’an me henne. Og trast han vart var di, gjorde han av me henne me di saamaa. Mange ’taa desse Riflom han ha i Ti’n, ha han gjeve Namn, de va „Hollbøs-Børsa“, „Bronlaag-Børsa“, „Fokstugu-Børsa“ og mange fleire, men inkort va de, som vanta døm alle, naar han ha havt døm ei Ti’. Summe „drap“ ikje, summe „drog“[13] ikje og summe „heldt ikje Skot“[14] hell „bar fram“[15]. Og han Jo Gjende va ein egte Mester-Skjyttar, og difor vilde han ikje veta ’taa de minste Lyte ve Rifla si.

Di gamle Riflun ha Jønn-Pipo saa-ner som nogre faa Østerdølo som ha staal-sette Pipo. Og difor va døm snøgge te aa kaamaa paa O-Stell saa døm lout aat Børs-Sme’e og „reiast“. Men me Rei’ingen gjekk de mykjy i-misst og han Jo Gjende freista den eine Børs-Sme’en ette di andre, baade inna-bygdes og utta-bygdes og nogor Rifle, som han tykte va full-go i alle Maate, fekk han ikje førr han va langt ut-i Aare komin.

Umkring 1845 kom de ein Regjiment-Sme aat Vetlhaamaar som de sto godt Ord ’taa og han baaraa ut Rifl-Pipo ’taa Staal. Tvo ’taa Kjenningom hans Jo Gjende, han Jakup Snele og Halvbror hans, fekk denna Børs-Sme’en te aa baaraa kaar si Rifl-Pipe og han Jakup va hendog Sme, saa han gjorde allt de andre Smie paa døm ette Østerdøls-Gjerd. Dessa tvæ Riflunn vart, ette Ti’n den Gongen, baade lugume og gjilde Reins-Børso, og da han Jo fekk sjaa døm, va de naagaa ’taa di fyste han gjorde, aa faa den Sme’en te aa baaraa ut ei Staal-Pipe og gjort Maakan. Lite seinar gjorde han se ei te og da fekk han endele tvæ Reins-Riflo som va te Lags aat ’om, og døm ha han nok hell-ikje gjort av me, um ein ha bo’e ’om Hal’tanna-Hondrede Dale for kaar.

Mea’ han foor fraa di eine Børs-Sme’e og aat di andre og fekk reidt Riflunn sine, lærde han Umgangs-Maatin me Rei’ingen saa han sist bar te aa rei’e sjøl. Han ha lært aa smie lite i Ongdomme og da han fekk se naagaa Ambo aat Børs-Smi’e, vandes han ve lite um Senn, saa han alder vilde sleppe nugun a’an te rei’e Riflunn sine, ette de lei’ saa langt. Fystondes brøkja han fælt, han reidde og skout, reidde og skout og freista se fram paa alle Gjerdinn; men ga se førr han sist fekk Rifla viss, gjorde han ikje. Han va ingen hendt Sme og mange ha ikje Tru paa Rei’ingje hans, men kaarles de no ha se me di, saa fekk han likevæl Riflunn sine saa visse, at døm sette Kule i Kule i Bleke.

Da han Jo Gjende seig ut-igjønom te Hal’thondrede Aar, tok han te aa tenkje paa aa faa se ein Bu-Sta’ som han aatte sjøl; i nogre Aar heldt han te paa ein Gard øvst uppi Heidals-Skogbygden for aa vera saa nere Fjelle, at ikje Vegen vart forr-lang; for Fjelle ha vorte hans heile Liv. Jou saa fekk han kjøpt Bruruste ’taa ’om Jakup Snele umkring 1850 og fløtte dit. Bruruste va eit gomolt Bygsel-Bruk som han Jakup nyst ha kjøpt ’taa State, førr ei Ti’ va de Kvilings-Sæter[16] onde Sygard-Snele og va takom-te burt-sett aat ein Uppsitjar som budde der. Denna vetle Gard’n ligg upp-me Sjo’n, trast ogo-aat Nybru’n og berre eit lite Stykkjy fraa Hovdae, som er neraste Grannin. Di neraste ’taa hine Skogbygds-Gardom er paa-lag ei halv Mil onda. Da han Jo fløtte paa Gard’n, va de ikje saa rart me Hus der; men de va gjill Skog som høyrde te, like inn-paa Husveggjinn, og saa bar han Jo te aa byggje. Da han ha vore der i nie-hell-tie Aar, ha han sett upp ny Stugu, ny Laave, Stell og Smiu, sia sette han upp Fjos og Stabur og veelte um att den gamle Stugo som sto der førr. De va høvlege Hus, han sette upp, paa den go’e, gamle Gjerde.

Bruruste er ein liten, tyle Gard som ligg saa live[17] og vakkert te inn-i Skogje, der, som Sjodal’n og Murudal’n møtes. Huse staar paa ein jemn Flate og utta’-for hella Jorde ha’le bratt ne aat Sjo’n, ho renn ut-onde Garde, saa Sø’gen ly’es inn-i Stugo. Oust ette, saa langt du eigna aa sjaa, ligg den flaae, brei’ee Murudal’n me di store Skog-Moom sine og nora-aat honom ris Heidals-Mugjin te-ve’rs, han ruve saa brei og røsle fraa Brurusten. Midt for imot Sø’ ligg de eit vakkert Leite ’taa Refjellom og ut-onde Jorde glytta de paa Sjoe igjønom Skogen; de er saa fre’elegt og stilt i Brurusten, at den, som lika Stilla og Skogen og Fjelle, alder kunde velja se eit lugumare Stelle aa bu paa. Og Gard’n va nettup som han skulde vore etla aat ’*om Jo Gjende, paa alle Vis: han laag saa langt onda Bygden, at han va utu di Oro’n og di Mase, som følgje Live i Bygden og no va han Jo saa vann vorte me aa vera sin eigjin Herre, at de va ’om umogle meire aa trivast i ei Bygda-Grenn. Og ikje laag Gard’n has meir i Fraa-Ve’re, hell de va gjort paa ei Øgt aa naa ne-i rette Bygde, di Gongann de trongdest, og neraste Granninn va ikje meir hell nogre Stein-Kast onda og hjaa honom kunde han faa kjøpt se den Mjolkje og den Sugl-Vara, han trongde te kaar Ti’ aat di endeframme Mat-Stelle sine. Men lugumast va de me di, at de va høvele Veg aat Gjende fraa Burusten; gjekk han i go Ti’ ein Dag, saa kunde han vera inn-paa Hol’om[18] hjaa Reine hinn Dagen. De maata godt me ein-a’an all Vegen og difor trivdest han væl paa Garde sine, da han va komin i Stell, ha faatt se upp Hus og veelt um allt, som trongdest. Her kunde han raa se, som han sjøl tykte og skjote te-maals kaa Ti’ de va, de va ingen te aa liggje inn-i Hendom og vera att-i Vegje.

Han Jo vart gomol Ong-Kar te sin Døyan-Dag, og han va ou saa lite fellt[19] for Gjiftarmaal og Husliv, som nogor Menneskje kunde vera. Men de skjøna han nok ikje sjøl, maa’ta og han va ikje nettup ve-verd[20] me aa gaa einsle gjønom Verde. Og da han kjøpte Bruruste og bar te aa byggje upp og veele um den vetle Gard’n saa han sto der ferdog te full Busetjing, da laag nok den Tankjin atta’-for, at de skulde kaamaa Kjering paa Rumme, best de va.

Allt fraa di han Jo Gjende va i Uppvekste, ha han naagaa ve se, som skjølde han ut fraa Stor-Hope; han va slik, han gjekk og grubla paa Ting, som Folk for de meste ikje bryr Hugue sitt me aa tenkje paa. Millom di andre Ongdomme va de mest-som han ikje trivdest, hell ha naagaa Lag te kaamaa se me; han kunde nok vera me døm summe Gongo baade i Leik og Lag, men de, di andre ha Moro ’taa, tykte han de va lite ve. Hjaa andre fekk han litol Tye for desse Skull og ’taa di kom han te aa bli gaa-ande som for se sjøl. Einvis og stiv-gjord ’taa se va han ou og saa va de eit reint ostyrle Sinne i ’om, naar nugun kom te aa gjera ’om imot hell argast ve han, saa Jemn-Aldringan hans styggdest fraa ’om. Vart han aalvorsle sinnt, saa ha han ikje naagaa Skjeel paa se og saa brotande sterk va han att-aat, at de va reint Jutul-Magt, som budde i ’om. Saales saa va di andre Ongdommann halv-redde han og heldt se helst fraa ’om. Difor va han Jo allt i beste Ongdoms-Aarom sine paa go Veg te aa bli ein Ein-Støing og paa mange Vis voks den Hotten sjaa ’om, ette som Ti’e gjekk. Da han va i Tredeve-Aars-Alder’n kome og de vart i Fjelle han meir og meir tok te aa halde se, bar han te aa bli hulde for aa vera baade ein Raring og ein Jutul, som faa ha naagaa godt aat.

Men de, som nok gjorde mest te, at han Jo Gjende paa ein vis vart te eit Stygg-Baan i Bygden, va de, at de kom ut, at han ikje ha den rette True og ikje trudde paa Bibel’n og Baan-Lærdommen sin. Alder gjekk han aat Kjørkjun og ikje las han i Guds-Ord om nugun Gong, att-i Sta’n sa han saa mykjy styggt baade um Kjørkja og Prestann, at de va reint fælt aa høyre de. Da han kom uppi Heidal’n att, ette han ha vore nogre Aar paa vaagaa, va han enno verre vorte, Prestann va han saa sinnt paa, at han alder ga døm eitt skjikkele Ord og Bibel’n, og Baan-Lærdommen gjorde han Narr ’taa og kalla døm Eventy og Gamelkjering-Ral. Og att-paa ha han kome ivi naagaa Bøk, han las i seint og ti’le og som gjorde baade Tru og Guds-Ord te Spott og Spe. Slikt tykte Folk va saa fælt, at døm mest gjekk ’taa Vegje for ’om. Han kunde vente se Guds Straff kaar han gjekk og Folk skjøna ikje, at han Jo, me ei slik Tru og slike Tanke, kunde tørjast leva einsle i Fjelle lange Ævunn.

„Oplysningstiden“ døm kalla, senda Baar-Dragje sine radt upp i di avstengde Fjell-Dalann og i Skjifte millom di aatjande og nitjande Hondrede-Aarom fannst de inkun, som soug i se di nye Tankann, den Ti’e ol. Og inkor Bokje ette Voltaire, Volney[21] og andre ’taa di Bokskrivarom, som skapte denne „Oplysningstiden“, kom inn i Bygde og vart lesne ’taa ein og a’an. De va no mest Embets-Menn og studerte Folk som livde me i desse nye framonde Tankom, men summe Bonn’-Menn ’taa døm som foor me Handel og va i By’n imillom, hell ha Umgong me di Konsenerte, av-og-te, vart fengde ’taa di saamaa og fekk i ’taa di nye Bøkom. Faa-menna va døm, dessa, og døm vaagaa se hell-ikje fram me di, for døm skjøna, at Bygdafolke vilde faa slik Stygg aat døm, at de ha vorte døm te stor Ohogna og difor heldt døm Tankann sine um Tru og Kristendom hjaa se sjølve og sleppte ikje Bøken sine utu Skaape. Da kom de ny Prest aat Vaagaa i 1814 og han høyrde sjøl te di nye Ti’n; han va ein Mann me goe Gaavo og ein stor Talar og Aalmugjin tykte, han va go paa Stole. Mann tenkte nok aa gjort eit stort Arbei’ i Bygden, da han kom her og bar te aa leggje ut um „Fornuft“ og „Dyd“, „Fordom“ og „Overtro“ og um „Vindskibelighed“ og „Forbedringer i Landvæsenet“. Kjørkje-Folke ondrast, men tok ikje Tvil for de Fyste, men da han vaaga paa, aa bytte um Sporsmaals-Bøkom og trast ette vilde byte Salmebøkom ou, fekk døm Ougun upp og Presten fekk saa jemn og seig Mot-Bør, at han lout taakaa att den gamle Sporsmaalsbokje og finne se i, at Kjørkje-Folke song utu Kingo som døm ha gjort firi ’om. Presten fekk ingor Magt me di nye Tankom han bar fram, men di faa, som allt førr ha faatt døm i se, fekk meire Mo og større Ihog, da Bygde fekk ein Prest, som sto paa saamaa Si’a og døm heldt ikje lenger saa døl’t korkje sine eigne Tanke hell Bøken sine. De fannst paa-lag ei Tyl’t inna’ Bygde ’taa døm, som ha slept True paa Bibel’n og Kristendommen og som no vaaga se te aa reise paa Hugue, naar de høvde se.

Me summe ’taa døm kom han Jo Gjende i Lag ein og a’an Gong og døm samstava godt, baade um Prestann og Bibel’n og Hate hans aat baae voks. Um Prestann fekk han ei laak Tru allt da han va Framveksting. De henda, summe Gongo, han møtte me Ri-Hest ve Varp-Grinde og skjussa Presten aat Heringsta, hell han fyl’de om me Hest fraa Heringsta aat Varp-Grinn, naar de va Messe ve Heidals-Kjørkja. Og da rei’ denna store, tonge Mann saa Skumme volt ’taa Hestom og døm va nere sprengde naar han kom fram; men ikje nok me di – han Jo lout springe og halde Følgje, saa han sto te-rei’e aa leta upp og att Grindinn ette Vegje. Han sprang, saa han kjennde Blo’-Teven i Halse, lang Ti’ ette. ’Taa desse gjorde han Jo se di Tankann, allt i di Daagom, at naar ein Guds Mann ikje ha meire ’taa Hjert’-Lag, korkje for Folk hell Krytyr, saa va de paa Vone, kaar mykjy han sjøl trudde paa de, han sto paa Stole og preikte aat Folkje um. I Skula og i Prest-Motom ha han ou vorte forrsett lei allt de Tjaake um True; den gamle, utslitne Skulmestar’n som gjekk paa Gravsens Bredd, gjorde ikje anna, Dagen igjønom, hell masa me aa lære døm Kakjismea utta-aat. Han Jo va gla’, han ikje kom utu henna i Skula, for døm, som lout lære Sporsmaals-Bokje, plaagast enno verre. Og i Prest-Motom va de saamaa Tjaake, upp-att og upp-att; gjekk han aat Kjørkjun saa sto Presten der og togg upp-att de saamaa og allt, baade de som sto i Kakjismenn og de, Skulmestar’n og Presten lærde døm um True, va saa klaassot[22] og vandt aa halde Greie paa, at de va den verste Plaaga, han Jo visste. Allt de gudelege fekk han imot og no, da han fekk høyre kaar Voltaire, Volney og mange fleire ha skrive um desse Tingje, og kaa mange, baade Bispe og Preste, sjølve trudde um Bibel’n, da fekk han Visse for, at de va som han ha tenkt: Kristendommen va naagaa Prestann ha funne upp for aa ha Magte ivi Folkje me ’om, og Bibel’n va berre gamle Eventy. De olst eit stort Hat i ’om Jo mot alle Preste og andre, som preikte Tru og Kristendom; han heldt døm for store Hyklare, alle ihop. Døm va sjølve saa lærde Folk, me saa go’e og greie Tanke, at de va ’om Jo beint ut omogele aa skjøne, at døm kunde tru paa Bibel og Kristendom, og naar døm likevæl sto der Aar ette Aar og loug me Villi, saa visste han ikje de verste, døm va verd. Og han spaaraa døm hell-ikje – han fortalde alle Folk han raakaa, kaa Prestann va te Kare og kaa Bibel’n og True va for naagaa Vaas, de va ei Væl-Gjerd aa hjaalpe Folk utu Prest-Valde. De oss ha aa halde oss ette, her i Verd’n, de va Vete, „Fornufte ho er Over-Grensa“ og naar oss heldt oss ette henna og gjorde Rett og Skjeel, trongde oss ikje aa gruble paa de, som oss ikje forsto, de kom oss ingen Veg me, lell.

Den, som kanhende gjorde han Jo Gjende best kjend me Tankom aat Voltaire og Volney for de Fyste, va ein Lutnan som budde i Bygden si Ti’. De va ein lentog og lett-liva Kar og han ha fylgt godt me i Bok-Avle som „Oplysningstiden“ bar fram. ’Taa Voltaire ha han lært aa spotte me Tru’n og han kunde kaamaa me Spe-Ord som beit, summe Ti’e. Hjaa honom fekk han Jo laane Bøk og døm kom te aa staakaa upp den Vegen han sia’ gjekk i di gudelege.

Førr er de gjete um, at han Jo Gjende stygde Folk fraa se me Tru’n sine og me di, han va ovørdin te baade aa spotte og fordømme Bibel’n og Kristendommen. Folke skjydde han, di meste. Dette saag han og visste væl ’taa, men han vilde no ikje vera den, at han gjorde se illt ’taa, kaa Folk tykte og sa um han. Han va Mann for se og døm fekk gaa der og bera paa „Fordommen“ og tru paa Eventye aat Presten, te døm eingong fekk Ougunn ope. Eingong kom nok den Ti’e, da Folk vilde sjaa, at han ha Rett. Men lell va de nok ikje fritt for, at han kjennde Mot-Hogen tyngde paa se og de letta nok ikje paa de ha’le tonge Lynne hans, at han visste me se sjøl, kaar lite um-tykt han va millom Folk. Og saa drog Fjelle, Stilla og Einbuar-Live han hardare og hardare aat se og Einbuar-Hotten sette Kjenn-Merkje sitt paa han.

Folke-stygg va ikje han Jo Gjende; han ha hell Hog te aa kaamaa i Lag me Folk att, imillom, saales, for ei snøgg Ti’, men alder lengje um Gongen. Og saa va han vand um aa velja se Umgongs-Venne; de lout no helst vera slike, som ha den saamaa Fjell-Hogen som han ha sjøl og som att-aat di ikje va fulle me „Fordom“. Di beste Vennann hans va difor nogre faa, som va Reins-Skjyttare og jemt ha fylgt ’om i Fjelle og butt i Lag me ’om ve Gjende. Døm va alle, meir og mindre, kome inn-paa di saamaa Tankann um True som han Jo, men de va ingen ’taa døm, som orka aa tenkje saa djupt paa eigje Hann, som han, for han va paa mange Lei’e baade ein djup-tenkt og ein klaar-tenkt Kar, som ikje sleppte ein Tankje, førr han trudde han ha kome te Grunns i ’om. Ette han fløtte fraa rette Bygden, va de elles ikje mykjy han ha Umgong me Folk.

Summe Ti’e kjennde nok han Jo Sakna ette Umgong me Menneskjo, og da kunde Tongsinne taakaa han saa hardt, at han laag att-paa Sengen baade tvo og tri Daagaa. Men jemnast va han ve godt Møle og Ti’e gjekk lett for ’om me aa skjote te Maals og rei’e Riflunn sine hell me eit og anna Arbei’e, han ha forr se ’taa naagaa ’taa kaart. Og saa las han stødt og Lesna’n va nok den, som va ’om te størst Hogna i Ein-Verun. Attaat Voltaire og Volney som Lutnan’n gjorde han Jo kjend me, fekk han laane Bøk ette ’om Ludvig Hollberg hjaa ’om og døm vart han overlag sigjin i. Ette han lærde aa kjenne Hollberg, va de ingen Lesna han lika be’re hell Bøk’n hans og „Komelie“ hjolpte nok ’om Jo igjønom mang-ei kjei’samd Stonn. Han va saa orimele laak te aa lesa inn-i-bok, han Jo, at de va illt baade sjaa og høyre de; han ha lært den Konste saa laakt den Ti’e, han gjekk i Skula, at de va nok paa ei laak Gjerd han rein-las, da han sto paa Golve. Da Hogen aat Lesna vakna sjaa ’om, lout den te-komne Kar’n, han da va, millom Tredeve og Førretjuge Aar, te aa øve se upp-att ’taa Nyo. Traadt gjekk de og han kom hell-ikje saa langt, at han nugun Gong kunde lesa radt, for naar han las, lout han følgje Linom og Ordom me Peikje og han stouka og snaava og miss-nemnde se, men paa denne visen stræva han se igjønom mange druge Bøk, lell. Bøk’n aat Hollberg: „Komelie“, „Moralske Tanker“, „Levnedsløb“, „Kirkehistorie“, va han væl kjend i, Platous Geografi og nogre historiske Bøk ha han fare igjønom, saa seint, som de no elles gjekk. Men de va no de me ’om, at han ha eit Minne saa framifraa; ha han fyst brøytt se igjønom ei Bok, saa sat Innhalde der, som de skulde vore festa me Nagle.

Ein ’taa døm, han Jo Gjende va mest i Lag me, va han Jakup Snele som kom aat Kleiven. Di tvo lærde aa kjennast paa Lag 1824 da han Jakup va berre ong, for han va nie Aar eldre, han Jo. Sia’ fyl’des døm mykjy i Reins-Fjelle og skout ein Mengde Rein um Aare. Han Jo sto stødt ette aa faa me se han Jakup te-fjells, for døm samdes væl, di tvo, te kaar Ti’ og de va ikje mange, som kom fraa halde Lag me ’om, kaa lengje de skulde vera, saales som han. Mange ’taa Fjell-Følgje hans klaagaa se for, at naar Tong-Møle kom ivi han, vart han saa rang-vind og lei, at de va Oraa’ vera i Lag me ’om. Men de saag alder han Jakup ’taa ’om og difor heldt døm Følgje i Fjelle i over tjuge Aar.

Han Jakup Snele va berre ein liten Kar, men han va tett-vuksin og go ette Storleikje, og te gaa i Fjelle ga han nok ikje ’om Jo ette og ei Helse ha han ’taa fyste Slag. Gløgg te aa skjote va han og godt kjennd i Fjell-Viggom, kvass som ein Ellding, naar de galdt. Saa kjennd me Nature aat Reine, som han Jo, va han ikje, men te aa stille va han like saa go. Saales va døm nok ikje ofellte te aa følgjast og, attaat desse, va han Jakup ein lett-verle Kar som tok Verde fraa di lentoge Kante og de maata godt aat di tonge Lynne, som plaaga han Jo Gjende, imillom. Paa alle desse Fjell-Ferdom deres røta de se eit Venskap imillom di tvo Reins-Skjyttarom, som vaaraa Live deres ut. Ette døm vart forrgamle te aa kaamaa te-fjells meir, va døm jemnan i Gjest hjaa ein-a’an og da va de ikje vandt um aa høyre kaarles de ha bore te, me døm ferdast som mest i Fjell og Fyru. Naar døm kom paa Løypte me aa fortelja um Fjell-Ferdinn sine, tok de mest ingen Ende paa di, de eine Minne løyste de andre saa de vaaraa og rokk heile Kvell-Seto og mang-ein Gong te Midnatts-Leite. Og saa væl, som døm mintest allt, like te di mindste Ting –: døm mintest kaar mange Aar den og den Stor-Bukken va, kaar han fekk Skote, kaardant Lennde og Stillande va og kaar mange Treen Skotmaale va. Ja døm mintest kaa te Riflo døm ha, tes-hell, hjolp ikje, døm baae tvo bytte um Riflo baade ti’tt og jemnt. Siste Gongen døm fyl’dest ette Reine va i 1870, da va han Jo 76 Aar og han Jakup 67.

Stugo hans Jo Gjende i Brurusten va ei rumm, ljos Aas-Stugu me Kleva attaat. Ho va ikje fyllt me Bona all upp men ry’ug[23], lett og trivle. Paa Kleva-Veggje sto eit gomolt, vakkert Stuguskaap fraa 1787; paa Døra-Veggje hekk Snikker-Amboe hans Jo, Høvlstokkann ha han Hans Hellelykkjun gjort, trouste og vælgjorde, me Utskurd paa Hand-Takom. Fram-me di saamaa Veggje sto ei sterkgjord Kross-Seng[24], heime-ve brukte alder han Jo annor Seng, for han ha vant se te me henne. Burt-me Tverr-Veggje mot Oust sto de ei Stol-Skjive[25] og ein liten Høv’l-Benk som han stødt brukte te Mat-Bord i Kvandags-Lag. Ytst paa Tverr-Veggje hekk Riflunn hans i Ra’, fem hell seks paa Tal; onde døm sto eit stort, og framifraa gjildt Skruvste’ som han Hans Leirflaten ha arbeidt. Ve søre Lang-Veggen sto ein brei Benk som rokk fram-aat Skaarsteine; dette, og saa tvo hell tri Krakke, va heile Bona’n i Stugun. Ut-i Kleva ha han naagaa meire Innbu ’taa ymse Slag; i ei stor maala Sle’a-Kjiste som sto der, ha han gjøymt de, han va varast um.

Stugo ha tri høvelege Glas framme og ein vælgjord Skaarstein, all upp va de ei tyle Døla-Stugu; Vinters-Ti’ naar de brann godt paa Varma, og han Jo sat ve Aarin og fortalde um Skjyttar-Ferdinn og Fjell-Live sitt, va de hogle inne hjaa ’om. Ti’e gjekk saa snøgt, at du visste ’kje kaar de vart ’taa henne og Skjyttar-Forteljingunn hans va ’kje ’taa døm, du kan bli kjei ’taa. Han skrytte alder hell loug ihop Stor-Varp og rare Hendingo, han fortalde endeframt forutta’ Krot paa Snakkje. Men han ha jemnast lite Gaamaa me og brukte mange gamle Ord-Lag, som høvde saa godt i Rø’un.

Han va go-ærog, han Jo Gjende, og difor skulde stødt Kjenninge, som saag inn hjaa ’om, ha lite væl-gjort og de han ha og bjo, saales, va ein Kopp Kaffe. Va han i Go-Lagje, saa vart han reint lett og gla, naar ei Kjennds-Menneskje kom inn hjaa ’om og da drygdest de ikje lengje førr Kaffe-Gryta kom paa. Han tordest ikje bruke Kje’l i siste Ti’om, de kunde vera Eir i ’om, sa han, „og den helvitis Kopar-Eir’n er gjiftog som berre Satan – eg ha lese i Bla’om, at Folk ha misst Live paa den Maatin,“ sa han.

De va ein skrinn og turr Kost han livde paa Aare rondt, Ein kan mest seja, at han sleit illt. Te aa koke og mat-stelle se dugde han ikje og saa vanta de ’om Framferd te aa raa’ se te Mat-Varo. No va han passog og sparsamd, men de va ikje for di, at han ikje tyktest ha Raa’e, han livde laakt, de va meire Hann-Lage og Framferde som vanta. Men elles va han Jo saa smaanøgd i Matvegje, at han ill-treivst ikje me Kosthalde sine, han aat for aa leva og livde ikje for aa eta. Og um han ha de turt og magert me Koste i Brurusten, saa ha han alder vilja bytt me Folk i Bygden, som kunde leva som i Julen imot honom. Ein ’taa Skjyll-Folkje hans bou ’om te aa fløtja i Huse aat se, for han tykte, han Jo lout gaa upp ’taa di turre Levemaata. Men de vilde han ikje høyre, „eg livi be’re eg, hell døkk ne-i Bygden!“ svaaraa han.

Kaar grepa han elles tykte han ha de hjaa se, sakna han lell ei Kjering i Huse og Gjiftar-Tankann gjekk ikje utu ’om, førr han va kome ivi de fjorde Tjuge. Men Aalvor me Gjiftingen gjorde han ikje nettup, hell; de va meir hell ei Jente som fall ’om i Hogen og fleire Gongo skulde han Jakup Snele vera Firitals-Mann for ’om, for sjøl vaaga han ikje paa aa maalbera se. Detta Ombue røkta nok han Jakup paa ein laak Vis, for han Jo høyrde alder de vart meire ette di. Han Jakup visste forr-væl, maa’ta, at han Jo va ikje skapt for eit Husliv me Kjering og Bon umkring se. Han Jo bar Alder’n sin godt og kaar gomol han va, vilde han alder vera ve; henda de, naar han va ne-i Bygden, at han kom i Lag me onge Jento, vilde han gjenne gjera Gaamaa me døm, men de enda oftast me, at døm la te-dørs som døm skulde brennt se, Jaalunn. De va me di, som me Matstelle hans, de vanta ’om Hann-Lage. Og Kjering vart de ’om ikje nogor te i Brurusten.

Men um de vanta ’om Kvinnfolk-Hjolp, saa va de ikje difor sabbot og ofjelgt i Huse, for han Jo va ein rein-ferle og skjirin Kar. Vask og Skuring ’taa Golv og Veggje me Sann og Tvugu, likte han ikje nettup, for de tykte han va te aa røyte upp Huse me, men han traatta hell-ikje aa sjaa, at naagaa i Huse vart lortot og svart. Naar han aat Grout te Dugurds hell te Kvells, saa setta han Gryta paa Høv’lbenken og aat utu Grytun; henda de da, at Benken fekk ein Sot-Flekk, tok han ein Høv’l og strouk han ’taa att me. De saamaa gjorde han me di hine Krakkom og Benkjom, naar de trongdest og døm va alle saa føre og i-fulle, at de va ’kje aa ottast for, at døm øyddest upp paa den Visen. Allt han gjorde, lout vera sterk-gjort og troust antell de va te-tres hell te-sme’s og mykjy ’taa Bonae hans va reine Jutul-Verk som va baade tonge og oveglege[26]. Han sto hardt ette aa faa Tak i Ting, som han tykte va framifraa gjilde og trouste og naar han fekk falt inkort slikt, saag han ikje saa nøgje paa Skjillingen. Han ha eit gomolt, vakkert Londons-Uhr me eit grovt, ført Sylvkjæ’e, de ha han gjeve mange Pening for. Uhre va ou naagaa for se: de viste Datom, Viku-Dag og Maan’-Skjifte og dette Uhre va den gjævaste Eiga hans, nest ette di tvæ Reins-Riflom. Naar verste Tong-Lynne tok han, sat han ofte me di i Haann og saag paa de. Ei Tølje-Bile som ein go Bygda-Sme gjorde aat ’om, tykte han overlag væl um og den brukte han baade te aa klyppe Sukker me og te aa karve Tobak i Pipa me. Ette han va gomol, kjøpte han fem, avraa’e store Feit-Kulo[27] han let ein Fat-Svarvar[28] gjera ferdoge. Dessa Kulunn va fint svarva og va reint maakalouse Koppe, for den største tok minst tri Hal’-Mæle[29]. Da han fekk døm ferdoge gledde han se paa, at ingen i heile Dale ha Maakan ve døm. „Men ho kosta meg fleire Dale ou, denna største,“ sa han, „ikje fordi, eg kjøm alder te aa haa Bruk for døm, men eg va hoga te aa haa døm, lell, for eg veit visst, at de ska ikje finnast Maakan aat døm i heile Bygden. Og alder bli de finnande slike Emne, hell, i Skogom her meir!“ Han trudde alder paa, at han fekk nugun Ting sterk-gjord nokk; i Dørom sine i Brurusten sette han i sterke Jønn-Blindinge[30] millom kaar Fjøl da han snikra døm og de saamaa gjorde han i Laav-Golve. Fekk han gjort naagaa, som han tykte va utu-klena[31], øy’la han de i Sinne. Mang-ein Gong kunde han bli tverrt imot inkort som han fraa Fysten ha tykt væl um. „Eg er slik, eg, maa’ta, at er de ein Ting eg bli imot, saa traatta eg ikje sjaa han for Ougom,“ sa han. „De va Eitt-Aare eg kjøpte ei halv Tyl’t Kaffekoppe hjaa ’om Tord Kremar og eg likte dessa Koppann da eg kjøpte døm. Men da de lei’ paa, vart eg førrnøgd ’taa døm og vart meir og meir imot døm; nei, da va de ein Dag eg kom inn og va tongsinnt, eg greip ei Stikke, sopte døm ne-paa Golve og trakka døm smaae som Gryn!“

Att-aat di, han Jo Gjende ’taa di meste Bygdafolkje va halde for eit reint gud-loust Menneskje, va han helde baade for ein Raring og eit Stor-Hugu og Orde gjekk, at han va saa be-lesin, at han sto mest Ende upp me lærde Folk. Desse Meiningun um Jo Gjende raaka no ikje heilt upp de rette, nogor ’taa døm, naar ein lærde aa kjenne han fullt ut.

Nettup eit Stor-Hugu me overlag store Gaavo va han ikje; de va de go’e Minne hans, som va den største ’taa Evnom han aatte. Men han Jo ha eit godt Vet og klaare og greie Tanke for se; paa summe Lei’e va han djuptenktar hell di meste og de laag i ’om, at han gjekk og grubla paa Natur’n umkring se, baade den levande og den livlouse. Den endsa han væl paa, kaar han foor i Fjell og Finne, og naar han fekk sjaa hell høyre naagaa merkjele, saa tenkte han ivi de og grunda paa de te han trudde, han ha funne Grunn og Aarsak i di. Me mangt tok han imiss, men jemnast hjolpte de goe Vete og di greie Tankann ’om paa rett Veg.

De va rart aa høyre, um allt, han ha gjeve Ends paa og tenkt ivi. Saales skjøna han væl, kaales Isen, langt att-ende i di graae Gamelti’-Verd’n, ha liggji ivi heile Lannde og at de va den, som ha skura, gnagje og grave ut Dalann og um-skaapaa Fjell-Grunn. Og Merkje ette di Is-Ti’n ha han endsa saa væl paa, at han kunde fortelja um døm, kaar han ha fare i Fjell og Dale. De va gale, at ingen kom paa aa skrive upp sumt ’taa desse, for de kunde nok vore te Rettlei’ing for Granskingen. Um kaarles Vatne ha arbeidt igjønom ævelege Ti’e, øyrt og umskaapaa før de te-sist samla se i Elve og Æ’r, Vatn og Tjønne, ha han Jo tenkt og grunda mykjy paa og funne i mengdevis me Merkje ette. Fraa desse Granskingom sine um Vatne, ha han ein ’taa di sterkaste Motgrunnom for Aldere paa Verd’n, ette di, som staar i Bibele. „Ein trøng ikje aa gaa lenger hell upp-aat Steinbrun og sjaa paa, kaarles Sjoe ha arbeidt paa baae Sio i Bergje, for aa sjaa, at Verde er gamlare hell seks Tusen Aar,“ sa han. „Nei, de gjere ikje naagaa Hondrede-Tusen hell seks Hondrede Tusen, hell! – Seks Tusen – de er reint Baansnakk!“ At Skog-Voksten langt atti Ti’om ha rokkje mykjy høgre upp hell no, ha han merkt se og de heldt han for kom se ’taa di, at de Eingong ha vore eit varmare Ver-Lag, hell no i di siste Manns-Aldrom. Kaar han foor ha han Ougo me se; fraa di Ti’n han laag ve Gjende, ha han funne ut, at Gjende flø’e og fell te sine Ti’e paa Jemdøgere og de ska ha synt se, at han ha Rett i di.

Natur’n va Bibel’n hans Jo Gjende, den granska han te alle Ti’e; og ette som han ha lært han aa kjenne, va han viss paa, at de ivi allt, baade di Smaae og di Store, va ein Styrar som heldt de Heile i si Hann saa ikje den mindste Ting av-laagaast. Og denne Styrar’n ha ikje berre Almagt og Visdom, men i heile di levande Nature va de ovandt aa sjaa, at han ha skjepa alle Ting ’taa Go’o og me Hjert’lag for alle Skapninge. Um denne store, vise og go’e Styrar’n taalaa han Jo Gjende me Vørdna og Aagaa og difor va de ikje sannt, at han va ein Gud-Løysing. De va Bibel’n og Kristendommen han ikje va go-te aa tru paa, fordi døm ikje svaaraa me Vet og Tankje. Og døm heldt no hann for aa vera „Over-Grensa“, som han sa; døm ha den store Styrar’n gjeve oss te Rettlei’ing gjønom Live og nugun a’an Bibel tyktes ikje han Jo aa haa Bruk for.

Han ha stor Hog te aa taalaa um „Rilion“ og han vart mutt, naar nugun bægde av og ikje vilde gje se me ’om i di. Aa begjynde aa seja imot ’om, hell aa freiste paa aa syne ’om, at Fornufte kanhende ikje rokk te, paa alle Kante i di Gudelege, nytta lite, og va de Ein, som møtte ’om me Bibel-Ord og vilde seja om Jo „Sanningje“, kunde han bli rasandes. Han ha faatt saa fast i se, at Kristendommen va paa-funne ’taa Prestom, at me di let han se ikje rugge, og Hate hans aat Prestom, „Gjes’lestann“ som han kalla døm, va saa stort, at han ha illt for aa finne de minste Godt hjaa døm. „Døm staar der og lyg men veit be’re, forbanna Magte!“ sa han. Og de va dette han alder kunde te-gjeva „Gjes’lestande“ for, at han va saa hogg-stø paa, at døm ikje sjølve trudde paa Bibel’n og de meste i Kristendomme. For sitt berre Liv kunde han ikje skjøne, at studera Folk endefram trudde paa den kristne „Rilion“. „Du er ein forr-lærd Kar, du, te aa tru paa slikt“, sa han Eingong ve Christoffer Bruun. Tvo Preste, som ha sport, at han Jo va ein saa fæl „Fritenkjar“ tok hardt ihop ve han og vilde umvende han; den eine tok de enda saa o-tenkt, at han bak-ette fortalde fraa Preikstole, um Møte deres. Baae tvo ha ikje naagaa anna att for de, hell de, at Hate og Misstrue hans Jo voks ette.

Bok-Lærdommen hans Jo, som de sto Ord ’taa, va ette di, som førr er nemnt, ikje mykjy stor, men me di go’e Minne sine ha han sanka se meire Kunnskap hell Ein den Ti’e raakaa hjaa o-lærde Bonn’folk. Sjøl aatte han berre nogre faa Bøk, de va: „Hollbergs Komelie“, „Levnes-Løpe“ hans, „Peder Paars“ og „Moralske Tanker“. Saa ha han „Ruiner“ ette Volney, tvo Band ’taa Bøkom hans Adam Smith og „Sundheds-Katekismus“ ette Gamel-Preste – L. B. Fietzentz. Dette va heile Bok-Eiga hans. Han ha stor Hog te aa sanke se Kunnskap og den ouka han, kanhende mest, ve aa kaamaa samen me lærde Folk og ’taa Samvere me Borgermester Carl Fougstad, Oberst Wergeland, Forstmester Barth, Engelsmennom Blackwell, Ratbone, Bamforth, og fleire te, lærde han Jo mykjy. Aviso laante han hjaa andre og mang-ein Gong va ei gomol Avise, Kremar’n ha balla umkring inkort han Jo kjøpte, eit heilt Brunn me baade Kunnskap og Moro for ’om.

Volney og Hollberg va den kjæraste Lesna’n hans og utu Bøkom deres kunde han herme heile Si’a ut. ’Taa Bøkom aat Hollberg tykte han best um „Komelie“ og „Peder Paars“, „Moralske Tanker“ heldt han nok for aa vera ei maakaalous Bok, men han tykte „at Hollberg ikje ha tords sleppt se saa vidt der, som han ha vilja“. I Volney las han te kaar Ti’, „de er mest ikje einn Dag mindre eg les ei Si’e hell tvæ i dessa Boken,“ sa han. „Hollberg, Voltaire og Volney –, de er di tri største Hugu’e som Jorde ha bore,“ de sa han meir hell ein Gong, og kem som va den største ’taa døm, va han jemnan i Tvil um. „Hollbergen“ va nok elles Grumguten, for hann hermde han stødt, naar de galdt aa gjera full-visst de, han Jo ha paa Talun, „si’ Hollbergen“, sa han og naar han ha sagt de, va de ikje meire nugun Tvil. „Eg veit mest ikje, kem som er den beste ’taa Hollbergje og Voltaire; Voltaire gjekk vi’are og yttra se friare, men saa ha han be’re forr ou, han, som fekk sitja hjaa ’om Stor-Frik[32] og skrive, kaa han sjøl ha Hog te. Hollbergen lout sjaa se um me kaa han skreiv, han, og de va ikje saa beint for honom. Men saa, Jaggu, er han grov te aa seja Hollbergen, ou!“ – sa han Jo – han va fæl te aa banne og den O-Vanin merkte han ikje sjøl, han hermde radt Hollberg og stødde onde me ei dugele Banning.

Stødt, naar de kom ein Kjenning i Huse hjaa ’om Jo, som han visste ha Liv for Lesna, kom han fram me inkor ’taa Bøkom sine. Jemnast va de Volney og da lout ein lesa høgt. Bokje va saa slitin, at ho va baade svart og fillot og der, han ha funne naagaa sers godt og merkjele, ha han lagt inn Merkje for aa sleppe ble’e og leite ette di, han vilde ha Tak i. „Les der!“ kunde han da seja og peikte paa Sta’n, „les der, ska du sjaa Volney fortel kaales den Kristne Rilion er kome upp, han, der fær du sjaa de, der! Kaldæerann saag de i Sjou’stjennom[33], døm, for de fyste – Volney veit de nok, han, som reiste gjønom di fire Verdens Delann og studera i alle di store Bibliotikom. Nei, de har ikje livt mange slike Menn paa Jord’n som Volney – og saa han Tomas Payne[34].“ Vart han Jo var, at ein ikje var vi’are lysta paa aa lesa i Volney, saa vart han tykkjin. „De er mange enno, som ikje rettele tør aa lesa i Bøkom mine – døm er redde Gjes’lestann, maa’ta. Aa ja, de er ikje saa greitt, hell; Prestann ha stor Magt enno og di Karann er nok bra redde, at Folke ska faa veta slikt, som staar i Bøkom mine – – –. Ho er ikje rettele go aa skjøne, alle Sta’ann, denna Bokje; de er mangt der, som ikje eg forstaar te Fullnais. Men de er slik Bok detta, at, Dj. søkkje meg ne, ha eg enno raaka Maakan ve ho!“

Utu Hollbergs Komelie va han hoga te Ein skulde lesa høgt. „Les du, som ser væl,“ sa han, „ho er saa forbanna fin’stila denna Bokje og eg har laake Glasougo, saa de gaar saa seint me meg.“ Best ein las, og raaka eit Stelle, han Jo tykte overlag væl um, maatte ein hevle, mea’ han Jo fekk ut-ty’e rette Meiningje i di. For han ha funne ut, at Hollbergen stødt ha liggjande ei djupare Meining onde mest allt baade i Komeliom og i Peder Paars, og i di mest endeframme Samtalom i Komeliom visste han, kaa Hollberg „sigta paa“. „Ha, ha, ha! der mena han Prestann der, ser du – de er Rilion han skjimta me! Jaggu va han Guten sin te aa raaka paa de, lell! Les lenger der ska du trast høyre døm fær meir, han kjennde Karann, han! – – – Ha, ha, ha! – men kaarles va de han sa, der, du ? les de upp- att ein Gong te! Høyr der! han spaaraa døm ikje han! – – Nei, eg trur ikje de har vore større Hugu te i di siste tri Hondrede-Aarom. Og saa mykjy som han skreiv – og va laak-helsa attaat all si Ti’!“

’Taa nyare Bøk las han Jo mest ingor; Bla’e heldt han hell-ikje sjøl men han las døm imillom hjaa Granna sine. Og saa sporde han ut alle, han raaka, som kunde gje ’om Melling um kaarles de va me Kri’ og Fre’ i Utlandom. Paa denne Visen ha han oftast go Greie paa, kaarles de sto te ute i di store Verd’n. Garibaldi og Bismark va di Mennan utta-lanns i hans Ti’, som han tykte va di gjildaste, men i di tysk-franske Kri’e va han rasandes sinnt paa Tysklann. I Politikk va han Fristats-Mann og va sikker paa „at de enda me aa bli Republik ivi heile Verde“. „Og kaa ska oss me Kongemagten? kan nugun fortelja meg de? Ho ha alder vore te naagaa anna, all sin Dag, hell aa sogje ut Lannde og drepe ne Folke me Kri’om sine.“ Helles va han ikje saa liva for Politikk som for „Rilione“ og i Lanns-Politikkje fyl’de han mindre me te de bar te me Stor-Stri’e i Veto-Daag’om, da vakna han Jo upp. Vingstremann va han ’taa Liv og Sjæl og Sverdrup heldt han for den gjildaste Mann Norig ha ale ette 1814 og da de va samla Pening te et Lanns-Gaave aat ’om, skout han Jo te 5 Dale. Da Riksretten va sett i 1883 vart han Jo Gjende laak og do, da de lei’ ut-paa Vinter’n. Men mea’ han va som hardast laak, rann den store Stri’n i Lannde for ’om, allt i eitt. „Ja tru kaarles staar de te no?“ sa han Eingong, de va Riksretten han tenkte paa, men han va saa laak, at Orde kom se-og-kaart imillom Ri’om. „Men døm ryk, lell!“ la han attaat, han kjennde se trygg for, at Folke vilde vinne i Stri’e me Kongemagten.

Di siste tjuge Aare han Jo livde, vart de store Umskjifte me mangt, og Ti’e va ikje te aa kjenne att fraa hans onge Daagaa. Mykjy ’taa di, den nye Ti’e kom me, lika han Jo væl, enda han tykte Bonn’live vart avlaagaa i Otrøngs-Maal paa mange Vis. At de vart be’re Skule saa Ongdommen fekk lære meir, og at de kom Bøk og Bla’ ut-ivi Bygdinn, tykte han va glupe Ting. Allt som ouka Kunnskap og Upplysna hjaa Bonn’folkje va han gla ’taa og Høgskulin hans Christoffer Bruun paa Romongard likte han overlag. Han kjennde Bruun og va ein Gong burt-paa Romongard i Gjest hjaa ’om; han heldt stødt Bruun for ein ’taa vore beste Menn. „De kjøm mykjy Upplysna millom Folkje no,“ sa han, „og de er glupe Skule no, mot da eg voks upp. Kunnskapen veks og Fordommen minka ette Hann. Preste og Embetsmenn fær ikje de Ivi-Take, døm ha i gamle Daagaa, meir. Berre denne Skul’bokje[35] gjere ikje lite ho, Bone fær veta mykjy ’taa henna, som oss alder fekk høyre eit Ord um, da eg gjekk i Skula. Den Ti’e va de berre ein og a’an som kom lenger, hell døm saavidt lærde Grov-A-ann[36] og elles va de berre aa tyggje paa di gamle Eventye og faa ’taa Lurkje attaat.“

Te kaar Saamaar va de inne Byfolk hjaa ’om Jo i Brurusten, for døm ha stødt Hog te aa sjaa og taalaa ve den namn-sporde Fjell-mann og „Skytterkonge“. Og vituge Byfolk som skjøna se naagaa paa Bonn’folk og Bonn’-Vis ha han alder imot, um døm saag inn aat ’om. Men kom de ’taa di rette Heim-Fø’ingom som sporde og grov fortare, hell han Jo greidde aa svaaraa, jemnan ette Ting, som ikje va ein Vass-Drykk verd, saa kom han i Olag og va still og faa-mælt. Han umgjekk ikje saa faae Byfolk og de va mange ’taa døm han tykte va glupe Menneskjo, som han lærde mykjy ’taa aa vera i Lag me. Millom døm han saales ha lært aa kjenne og som han stødt bar Vørdna og Govilje for, va Borgermester C. Fougstad, Oberst Wergeland, Professor L. M. B. Aubert og Forstmester Barth. Barth va han mykjy te-samen me og di tvo va heilt Go-Venne. Elles va de mange fleire hell desse, han Jo ha Kjendskap og Venskap me.

Paa-lag i 1855 kom de tvo Engelsmenn aat Gjende som han Jo vart verande mykjy te-samen me. Den eine heitte Mr. Rathbone og den andre Mr. John Blackwell; dessa tvo Karann ha reist vidt i Utlandom og seet Natur’n baade i Italien og i Sveits. Men da døm kom aat Gjende, tykte døm saa overlag um Høgfjells-Natur’n der, at døm sette han framum all den andre, døm ha seett baade i Italien og i Sveits. Og han Jo Gjende lika døm hell-ikje mindre, døm vart saa figne baade i honom og i Nature, at døm vart verande ve Gjendesosen radt te Jul-Leite. Som hann livde, me Skjoting og Fisking i Høgfjelle Aare umkring, de va de gjildaste døm kunde tenkje se og han Jo vart te eit Firi-Bilæte døm tok ette paa all Vis. Døm lærde se Vaagaa-Maal, klædde se paa saamaa Gjerde som han Jo og tok ette ’om i Snakk og Tale, Banningje hans, tesmeir. De va i Bu’n hans Jo døm aag og ha me se ein Tenar, Mr. Balmat fraa Sveits; den namn-kjennde Fjellmann, han Peter Tronhus fraa Vaagaa, ha døm ou me se. Men han Jo lout følgje døm stødt, antell døm fiska og skout hell døm vilde uppaa Tindann og Toppann. Baae tvo dreiv i hardaste Lage me aa herde Kroppen sin; ette Isen la se paa Gjende og Snjogen va kome, hogde døm Hol paa Isen, maakaa Sujog ne-i og louga se i Snjo-Vatne kaar Maargaa. Rathbone gjekk stødt forutta Hugu-Plagg og ha berre eit Bann hell ein Hyssing umkring de lange, ljose Haare sitt. Dette va aa kalle di fyste Utlenningann som kom aat Gjende og Folk i Bygden krossa se ivi saa rare Menneskjo, som kunde finne Hogna og Moro i aa bu ve Gjende, svarte Vinter’n. Og da de spordest, at døm louga se paa Ise, at Rathbone aat My’lap og at han aat Røyskatt, steikt i Smør, da rista Folk paa Hugue og ondrast paa, um døm ha Allt[37]. Han Jo Gjende tykte nok ou, at døm mang-ein Gong va tvo onderlege Selle, men de va gjilde Kare, lell, som de va baade Mon og Gagn i. Døm kunde fortelja ’om um Folke og Natur’n i Utlandom og døm kjennde baade Voltaire og Volney, Tomas Payne og mange andre, som ha skrivi um de saamaa. Og saa ha døm den saamaa Elsken[38] aat Fjelle og di frie, o-bonde Live paa Fly og Flaagaa, som han Jo sjøl ha.

Rathbone kom att andre

Fig. 9. Mr. John Blackwell. Aare ou og budde i Lag me ’om Jo, heile Saamaar’n og de meste ’taa Vintre, og dette va ei grepa Ti’ for om. Men saa reiste Rathbone paa Langferd like aat Indien og kom ikje aat Norig meir. Han Jo fekk jemnan Helsingo fraa ’om, longe ette han ha vorte ein stø og te-komin Stor-Mann paa di store Herre-Godse sine. Mr. Blackwell gjifta se me ei Vaagaa-Jente og vart buande i Bygden te sin Døyan-Dag. Han kom ikje te aa bu ve Gjende meir um Vinter’n, men han og han Jo vart Venner for heile Live og han Jo va ofte i-Gjest hjaa Blackwell i

Fig. 10. Mr. Rathbone. Daagaa-Vis paa Garde hans. Mr. Blackwell va ein Mann, som ha seett mykjy ’taa Verd’n og som fyl’de Ti’n og kjennde ho paa alle Lei’e og me honom kunde han Jo byte Tanke um kaa de skulde vera. Blackwell kunde gje ’om Svar paa mangt, han ha tenkt og grunda paa og som de ikje sto naagaa um korkje hjaa Hollbergje hell Volney. Og saa ha Blackwell saamaa Hogen, som han Jo, te aa skjote te-maals, han fekk enda gjort se ei Flintlaas-Rifle paa Østerdøls-Gjerd, han ou, og kaar Gong døm va te-samen dreiv døm og skout i-kapp. I 1860 vart de gjort eit Skjyttar-Lag i Vaagaa og Blackwell ga se ikje, før han Jo lout kaamaa paa Primiskjotingje. Han tok fyste Primi’n, ei fin Kongsberg-Rifle og att-paa bar døm han Jo paa Gull-Stol og ropte Hurra for ’om.

Desse Aare, mea’ Blackwell livde, va visst den beste Ti’e han Jo ha; Sam-Verunn me honom va de glupaste han visste. For Blackwell kunde likesom taakaa han me se Verde rondt, fortelja ’om um allt, som va uppfunne og allt, som di Lærde ha granska ut. For ’om Jo va detta, som naar Skodda letta ivi Viddom og ein fær sjaa Tindann att mot di blaae Himile og ette ei slik Sam-Vero me Blackwell, heldt Tong-Møle se burte, lange Ævunn.

Døm, som kjennde han Jo Gjende, gløymde ikje aa sjaa paa Riflunn hans, naar døm va framme i Brurusten. Riflunn va no de forr-meste ’taa allt, lell, enno forr-meir hell baade Hollberg og Volney. Døm va fem paa Tal, alle paa Østerdøls-Gjerd, og tvæ va „Staal-Pipo“ han Jo sjøl ha faatt gjort. Desse tvæ va no di gjildaste, maa’ta; den eine va grovt lang og tong, den andre va naagaa mindre men baae va ette di gamle Ti’n overlag gjilde og lugume Reins-Riflo. Da han fekk di tvæ Riflunn ferdoge, va han saa langt ut-i Aare, at de ha minka ’taa me Reins-Vei’ingen og difor kom han ikje te bruke døm rett mykjy i Fjelle. Men han sa stødt, at tvæ slike Reins-Riflo fannst de ikje fleire ’taa i Norig. Paa di største va de eit framifraa vakkert grave Laas ette om Per Langrusten. „Ja der, er de Børse, som vøre verd te kaamaa te-fjells me, der“ sa han Jo um ho. „Ha eg havt denna, den Ti’e eg gjekk som mest ette Reine, saa skulde eg spaaraa meg for mykjy Stræv, du slepp ondrast paa, um ho ber fram um Halde bli langt, denna. Og ikje gjevst ho stort, um du legg i ho tvoug Dyrmot[39]. Men eg kjøm ikje te, aa bruke Riflunn mine paa Rein meir, eg, no; eg skulde nok skjote han enno, ou, men de bli snart ingen Rein aa finne i Fjellom. De bli saa folke-fare i alle Fjell, at Rein’n sta’ast[40] ikje. Alle desse Engelsmennann og dette Byfolke som fer og kliv i kaar ein Tinn, døm gjere saa mykjy, at de bli ikje bjoande te for Bygdafolk aa §aa ette Reine meir. Jaggu er døm like te, aa skjote Rein døm! Nei, de ska anna te, men te aa skjote han forrderva og te aa skreme han av me dessa helvitis Sprett-Børsom sine, er døm Kare! – døm kan skjote ette Hope maa’ta, Skot i Skot og da veit ein kaarles de gaar. De skulde ikje vera lovle aa gaa i Fjelle me Baklø’nings-Rifle og Spiss-Ku’le; ein veit de, at denne helvitis Baagaa-Skjotingje[41] bli berre paa eit Raam: tek du alder saa lite i-miss me Maale, saa dreg de Fan i Voll burti Hør og Heim! Kem kan skjøne Fjell-Maale og stelle Sigte ette di i Snøggunn?!“ – – – Men eg arbeidde i lang Ti’ før eg va go-te aa faa denna Rifla blek-viss[42], eg reidde og reidde eine Dagen ette di andre, men ho vilde ikje halde Skot, Djevel’n; einn Dag kunde ho slaa rettele væl, men den hinn slo ho reint skjit. Nei da va de ein Efta, eg heldt paa og brøkja me henne uppi Gamel-Stugun, og vart saa sinnt, at eg ha ho i høgste Ve’re og la ho i Golve saa de brotna av tvæ Golv-Fjøle og Børs-Stokken rouk i hondrede Spikje. Allt Smie paa Stokkje og kaart eit Jønn skjøldest aat og spordest upp-att i Røom alle Sta’ann – Eld-Staale fann eg att ne-i Kjellare Aare ette. Men, Dj. søkkje meg ne, tok ho Krok, lell! Ha eg vore go-te, saa va eg meint paa, aa slii ho tverrt av, saa sinnt va eg. Men eg fekk sagte eit Arbei’, eg, førr eg fekk ho ferdog att.“ De va i 1879 desse Røunn fall og da va han Jo 85 Aar. De henda ’om elles fleire Gongo, han vart saa sinnt paa Riflunn sine, at han freista øy’leggje døm.

Annor Laas-Gjerd hell di gamle Flintlaase, vilde han ikje veta ’taa; „Knall-Laase“ som kom i Bruk ette han Jo vart eldre, fordømde han ne-i svartaste Avgrunn. Mr. Blackwell ga ’om Eingong eit fint og dyrt engelsk Knall-Laas[43] og for aa gjera Blackwell te-lags sette han de paa ei ’taa Riflom sine, ou. Men da han skulde bruke de fyste Gongen – klikka de, og dime skruva han de ’taa og kasta de langt ut-paa Gjende. „Nei, de er Fan sjøl te Laas!“ sa han. „Og ikje er de nogor Rifle som dreg, hell, me Knall-Laas, de veit eg, de! Døm fekk sjaa de, da døm sette slikt Laas paa Hollbø’s-Børsa: ho drog saa reint burti Veggjinn, at døm lout rive de ’taa og ha paa ho de gamle Laase att. Nei, di Laase tenda Krute saa tverrt, ser du, at Jaggu er de mest som Skote skulde sprette utu Børspipun! Og fær de ikje sleppe ut ein liten Donst[44] um Fengjehole, saales som paa Flintlaasom, saa gaar ikje Kula stø’ogt.“

Ette han Jo va kome fram-um de fjorde Tjuge, heldt han enda paa aa lesa Hollberg og da va de „Moralske Tanker“ han sette fremst, va de høyrandes te. „Slik Bok som „Moralske Tanker“ bli de alder skrivi meir, saa lengje Verde staar,“ sa han. „Og, Neiggu ha ingen enno gaatt fram-um han i Komeliom, hell! Blackwell vilde ha de saa, han, trast han kom her, at Fransmann Moreel[45] gjekk over alle; men da han kom te aa lesa Hollberg vart de Ende paa di Tru’n – han sa de Blackwell ou, sia, at ingen gjekk over Hollberg. – De er mange, maa’ta, som kan ha skrivi godt um enkelte Ting, baade førr i Ti’n og no; – denne Fjørtoft va ikje saa grei han, eg las eit Stykkjy ette honom i eit gomolt Bla’ Ein-Dagen og de va godt skrivi paa-kar, de, han va reint ein Jelt[46] denna Fjørtoft! – Men de er ikje Raa for nugun aa naa Hollbergje, for han skreiv um alle Ting, han. Han er no de største Hugue, som Nord-Lande ha bore!“

Enno heldt han paa og skout te-maals ette han ha naatt desse Aldre og kunde setja Kule i Kule i Bleke, naar ikje Maale va forrlangt.

Frama’-for ha de vore gjete paa, at han Jo va ein framifraa magtog Kar, men de henda nok mest alder, at han va fram-i Slagsmaal hell Ovenskap. Ein Gong kom han uppi ei kvass Kule paa Heringsta, ette som han fortalde sjøl, me eit styggt Rev-Beist heitte Slaain, Son hans Gamel-Per Slaa’n – sjaa S. 135. – Slaain va ei Merr te Kar og ei stor Ovørde som alle va redde og de skulde ikje vera mange Kare i heile Bygden som sto ’om. No va dette i ei Jul og døm ha naagaa Brennvin forr se saa Slaain vart drukkjin og da lout han stødt te aa rengje se. Den Gongen sette han se paa den gamle Mo’bro’ hans Jo, Gamel-Bakken, døm kalla. Bakken va lite go-te se og, best de va, ytte Slaain han langt inn-me Omne. Detta traatta ikje han Jo aa sjaa og greip Slaain og vilde dengje han, men saa kom Kjeringje og la se fram-i. „Eg mena du er sinnt, eg, Jo!“ sa ho. „Neiggu eg er ikje sinnt, men eg ska, for ein Fan, lære ’om aa le’ gomolt Folk gaa i Fre’!“ svaaraa han Jo. „Ofss fekk ikje gjera meir ’taa di inne; men da eg gjekk aat Stalle um Kvell’n og skulde gjeva Øykjom te Natten, kom Slaain ette meg og rouk paa meg ut-i Garde. Men da vart de, Dj. søkkje meg ne, gale da! Han fekk no saa-vidt, at de vart Ende paa aa gaa vera Kjempe der i Garde og de kan nok vera, han foor ikje allt saa væl ’taa di, hell “.

Meir hell ein Gong va han ute i slikt Stygge-Ver i Høgfjelle, at de for mange andre ha vorte Endin. Verst ute va han nok i Veodale, de kom rasandes Kall-Drift over ’om ein Gong, midt paa Vintre. Han va go-te kaamaa inn-i Bue si, men de fannst ikje Ve’ der og saa kaldt va de, at han heldt paa aa stølne. De laag nogre Reinshønn i Bu’n og døm kaasa han ’taa me Tollknive og tenkte brennt døm, men de sto ikje te, aa faa døm te aa brenne. No galdt de um Live me ’om og saa løyste han ein stor Stein i Omns-Mure og den sette han paa gaa me att og fram um Natte saa han heldt Øl’n i Kroppe te um Maargaan. Da ga Ove’re se, saa han kom att-ende aat Gjendes-Ose.

Aa kaamaa uppaa di høgste Tindann hell vaage se me aa klive, der han ikje va nødd te di, brydde han se alder me. Men er de sannt, som han Gullbran Steinfinsbø fortalde, va han Jo den fyste, som va paa Toppe ’taa Glittertinde. Di tvo laag i Veodals-Bu’n, hans Jo, ette Reine um Housten og ein Dag kom han Jo saa seint heim-i Bue att um Kvell’n. „Ha du funne Rein, me di du vart saa lengje?“ sporde han Gullbran. „Nei, men eg ha vore paa høgste Glittertinde idag, eg. Eg fann ei lite Reins-Hønn eg sette ne-i Bre’an og eg vil sjaa den, som tek de att ette meg!“ svaaraa han Jo. Um Maargaan sette han Gullbran uppaa Tinn og tok att Hønne, bar de me se ne-i Bue og synte ’om Jo de, da døm kom te-samen att um Eftan; men da vart han Jo tykkjin og tykte, han Gullbran kunde le’ de staatt der. Dette maa ha henda imillom 1840 og 1850.

Innpaa Skarvfly’n va han Jo farin for, at naar han skout eit Dyr, sette Rein upp-onde Knutshol-Tinn, saa de ikje sto te aa kaamaa ette ’om der. Da gjorde han ei Ver-Kvenn og sette upp innast paa Skarvfly’n, som skulde skreme han att-ende. „Den

Fig. 11. Fraa siste Fjellferd’n hans Jo Gjende. Ver-Kvenne ska eg vaage de vanta ikje Bør aat!“ sa han, „ho gjekk paa ein Storspikar ’taa herda Staal, men han er nok longe ut-slitin, maa’ta.“

At Galdhøpiggen va den høgste, vilde ikje han Jo godt-um tru paa, han trudde helst, at Knutsholtinn va høgst.

Kaar mykjy Rein han skout, ha han ikje Tal paa. I 1870 fekk Forstmester Barth baade han Jo og han Jakup Kleiven te aa rekne ette paa eit Raam, kaar mange Dyr døm ha skote. Ette di trudde Barth, at han Jo ha skote 500 Dyr og han Jakup 300, og at han Jo iallt skout saa mykjy er visst, helst skout han meir.

De va Rein han helst gjekk ette, men han skout fire Bjønne ou i Ti’n, tri i Sikjilsdale og ein i Griningsdale; di tri i Sikjilsdale skout han paa ei Natt, men den eine ’taa døm fann han ikje att før han ha liggji saa lengje, at han va øy’lagt.

Han Jo Gjende va fødd paa Kleppe 1794 og dø i Brurusten i 1883. I di store Sle’akjistunn hans fannst de att 1600 Krono i rei’e Pening og saa ha han naagaa utestaa-ande. Da han vart jorda fyl’de Skjyttarlage paa Vaagaa ’om te Graven; han ligg paa Vaagaa-Kjørkjegarde, men enno er de ikje kome naagaa Minne paa Grave hans.


Denne teksten er offentlig eiendom fordi forfatteren døde for over 70 år siden.
  1. ↑ Rekkjan: Rekkjing, Leiting ette Rein og andre Vill-Dyr.
  2. ↑ hold-borin: kjøt-full, holdog.
  3. ↑ Kot-Elde: Van-Trivnige; Kot: Van-Trevna, Elde: Slag, „Art“.
  4. ↑ utu-hemta: ut-valde.
  5. ↑ olst, aa alast: vekse te, oykje („formere“) se.
  6. ↑ Løyptin, utt.: Løyftinn, ei Løypt (Løyft): bratt Stelle som er framkjømt ette; „Pas, Rende, Fure“ i Fjelle.
  7. ↑ Legane, ein Lega: Pall, Seta; „Afsats“.
  8. ↑ Strukunn, ei Struku: Lei’, „Retning. Strøg“.
  9. ↑ Gjætlun, ei Gjætle: Krytyrhopen aat ein Gjætar.
  10. ↑ Øl’n, Øl (me tjukk l): Varme.
  11. ↑ „Murbrekko“ og „Smaalands-Røyre“ va gamle upp-att gjorde Sylater-Børso fraa Ti’n hans Cr. IV. „Langrustpipunn“ va Riflo han Per Langrusten arbeidde. „Østerdøl’n“ va ein Børs-Sme i ei ’taa Østerdals-Bygdom som livde millom 1680–1760 paa Lag. Han heitte Engebret Engebretsson og ha vore ein framifraa go Hannverkar, paa sin Vis eit slikt Arbei’s-Hugu som han Per Langrusten.
  12. ↑ Grovd (og: Grøvd): „Kaliber“.
  13. ↑ drog ikje: Kula gjekk ostødt og ovisst.
  14. ↑ heldt ikje Skot: ostø, slo eitt Skot saales og de andre saales.
  15. ↑ bar ikje fram: forrliten „Rækkevidde“.
  16. ↑ Ette Gardann rødde se Sæter-Bol paa Lang-Maarkom, ha meste alle Garde ei Kvilings-Sæter som laag hal’vegjes; der laag døm Natte over naar døm reiste te-sætra hell kom att, da de elles vart forr-langt Rekkjan aat Saamaar-Sæter’n paa ein Dag.
  17. ↑ live: lognt, i Livd for Ve’r og Vinn.
  18. ↑ Hol’om, Hole: Kvølvann og Botnann onde Tjønnholtinde og Knutsholtinde paa Gjende-Sia.
  19. ↑ fellt: fallin, lagd, „skikket“.
  20. ↑ ve-verd (ve-væl me tjukk l): nøgd me.
  21. ↑ Constantin de Volney (1757–1820), fransk Tenkjar og Bokskrivar, for i Ousterlandom i 1782–86.
  22. ↑ klaassot: tofsot, ogreitt.
  23. ↑ ry’ug, rø’ug, rø’le: romt, „opryddet“.
  24. ↑ Kross-Seng: Feltseng.
  25. ↑ Stol-Skjive: Bord som kan slaa-ast upp saa de bli Stol te sitja paa.
  26. ↑ oveglege, ovegle: tongvinn.
  27. ↑ Feit-Kule: ronde, ihop-runne Ut-Vokste paa Furu-Leggjom saa feite ’taa Tjyru midt igjønom, at døm alder morkna upp.
  28. ↑ Fat-Svarvar: ein, som svarva (dreia) Tre-Fat.
  29. ↑ Hal’-Mæle: tok snøgt 14 Liter: Tynna (Konn-Tynna) va 10 Hal’-Mæle.
  30. ↑ Blinding: Nagle millom Stavom i ein Kopp, Fjølom i Døre o. fl. som ikje syne.
  31. ↑ utu-klena: veik-gjort.
  32. ↑ Stor-Frik: Fr. II i Preussen.
  33. ↑ Sjoustjennom: „Syvstjernen“.
  34. ↑ Thomas Payne (f. i Engelann 1737, d. i Ny-York 1809, Bokskrivar; de mest kjende Verke ette ’om er: „Menneskje-Rettan“.
  35. ↑ Skul’bokje: Jensens Læsebokje.
  36. ↑ Grov-A-ann: Stor-Bogstavann.
  37. ↑ ha Allt: allt Vete sitt.
  38. ↑ Elsken, utt. Eilsken m tjukk l.
  39. ↑ Dyrmot: Krut-Mot (Maat), Krut-Maal, som tok høvele Krut te aa skjote paa saa langt Maal, som døm jemnast lout i Fjelle.
  40. ↑ sta’ast, utt.: ste’ast: sta’na, held se paa Sta’e.
  41. ↑ Baagaa-Skjoting: den „krumme Bane“, Spiss-Kula gaar ette.
  42. ↑ blek-viss: blink-viss.
  43. ↑ Knall-Laas „Perkusjons-Laas“.
  44. ↑ Donst: lite „Tryk“; Donst er ou bruka me saamaa Meiningen som „Dunst“.
  45. ↑ Moreel: Molière.
  46. ↑ Jelt: ein Kult, Ov-Kar, kanhende de svenske „Hjelt“.
Hentet fra «https://no.wikisource.org/w/index.php?title=Han_Jo_Gjende&oldid=236915»