Ordbog over det gamle norske Sprog/á 1
á, præp. svarer til paa (ɔ: upp á, se dette), da det (= nht. an, eng. on, got. ana) betegnner en Væren ovenpaa eller Kommen hen paa noget og saaledes forholder sig til í paa samme Maade som af til ur, eller til af paa samme Maade som í til ur. Den angiver 1) Stedet a) hvorpaa noget er eller sker, m. Dat. f. Ex. á landi, vatni ɔ: til Lands, til Vands. DN. II, 257; er fátt á bókum sagt Post. 84212; jvf. Elucid. 714; leika á velli Heilag. I, 28621; þá lá prestr á ströndu Heilag. II, 18023; vera á himni Heilag. I, 2439; vera á báti Fld. II, 25311; bera góðan ávöxt á sér Heilag. I, 28630; binda hey á hest Nj. 47 (741); dúnklæði á hest ɔ: saa mange dunfyldte Sengklæder, som kunde føres paa en Hest Sturl. II, 924; á öðrum löndum Homil. 93330; og saaledes med Stedsnavne, saavel Landes og Landskabers eller Egnes, som Gaardes og lignende Navne, i hvilken Forbindelse dog bruges í lige saa vel som á; f. Ex. sú borg stendr á Italia í Rómaríki Heilag. I, 36526. Som mange Gaardsnavne ere dannede af eller hentede fra Ord, der betegner det Steds naturlige Beskaffenhed, paa eller ved hvilket Gaarden ligger, saaledes forbindes á med deslige Ord eller Navne ikke alene i Tilfælde, hvor der er Tale om, at noget der er eller sker, men det tjener endog ligesom andre Præpositioner f. Ex. at, í, undir, austan, sunnan, til, forbundet med et saadant Ord, at danne selve Gaardsnavnet. f. Ex. á litlum bœ er heitir á Kalfskinni ÓH. 7611, hvoraf igjen følger, at der oftere forekommer Udtryk som: róa til bœjar er heitir á Sæheimrauðu Heilag. II, 18023; kom á þann bœ er á Eyri heitir Bp. I, 62127; om Udtrykkene ofan á e-t, á e-t upp, se under ofan, upp; b) hvorpaa noget ved dets Bevægelse kommer, m. Akk. f. Ex. fara á Finnmörk Flat. I, 4237; stíga á bát Eg. 32 (6531): kasta á glœðr reykelsi Heilag. I, 4356; rennr fram á torg Heilag. I, 6821; engill minnti Josef at flýja á Egiptaland Hb. 3419; kom á Eyjarsanda Sturl. I, 23428; þeir fóru á land at skemta sér Fld., 24415; gengu þeir á skip Heilag. II, 2515; féll ek á ána Heilag. II 2826; absol. leitaði ráðs, hvert á skyldi snúa Sturl. II, 1226; komast á fœtr Nj. 59 (922). Hertil maa ogsaa henføres: lét ekki á sik finna at- Nj. 75; sýndi á sik mikit gaman Fm. X, 329 (jvf. slá e-u á sik, slær e-u á e-n) men forskjelligt fra: fann lítt á honum, hvárt honum þótti vel eðr illa Eb. 15; þú skalt öngva fáleika á þér sýna Nj. 7. 2) Gjerningen a) hvormed nogen er sysselsat, m. Dat.: falla á sínum verkum Eg. 86; vera á bœnum Heilag. I, 25315; taka e-n á orku, á stuld Eids. 2, 9; Hak. Ív. 24113; afla sér fjár á holmgöngum Eg. 67; taka e-n á rás Flat., 8620; komast undan á flótta, hlaupi Eg. 4; Hkr. 3417. b) som man vil foretage sig, m. Akk.: ganga á fang við e-n, fara á fund e-s, á veiðar, á sund; bregða e-m á eintal Fm. VI, 111, leiða e-n á einmæli Nj. 6. 3) Retningen hvori noget gaar, m. Akk. á tvær hliðar, á ymsar hliðar, gefa á tvær hendr, á aðra hönd e-m, á hæl eller hæli, gékk veðr á land (jfr. veðr var á af suðri); á breidd, lengd (breiðan, langan) Fm. VIII, 416; úvitandi á hvern hann stefndi Stj. 60727; ogsaa saaledes, at der ikke just behøver at være Tale om nogen virkelig Bevægelse, men derved kun udtrykkes Opmærksomhedens eller Tankens Retning mod noget (med Udgangspunktet paa det Sted, hvor den Talende er eller i Tanken har hensat sig, jvf. heyra. sjá e-t til e-s staðar, se under til 2): þeir sá boða mikinn inn á fjórðinn Nj. 124; sem vér snerim annan veg á eyna Herv. 2094; fenaðr gékk þar á land upp (ɔ: oppe paa Land) Flat. I, 5454; til sætra á fjall upp (ɔ: oppe paa Fjeldet) Gul. 84; eru víða fjallbygðir upp á mörkina Eg. 14; gerðust dunur miklar út á eyna (ɔ: ude paa Øen) Herv. 21116; sitja á miðjan bekk Nj. 50. Om Tankens Henvendelse paa noget som Maalet for ens Bestræbelser bruges ogsaa Udtrykket vera á e-s skaða Mar. 75323; Stj. 192. 4) Maaden, hvorpaa noget sker, m. Akk; m. Subst. leið, lund, vegr; hafði klæðabúnað á forneskju Fris. 38137; mæla á allar tungur Heilag. I, 2439; þat köllum vér á norrœnu kyndilmessu Mar. 2043. 5) Tiden, naar noget sker, m. Dat. á gamals, tvitugs aldri; þá var hann á átta ári ins sjaunda tigar Sturl. I, 37617; á nökkurri tíð gerði N. för sína til Jorsala Heilag. II, 2913; jvf. 2928; á dögum Hákonar hins ríka Eg. 89; jvf. Heilag. I, 2535; á 5ta ári ok 20 míns virðuliga herra &c. DN. VIII, 259; á hinum átta vetri þangatkomu heilags Mauri var klaustrit algert Heilag. I. 66927; á nökkurum, einum tíma Post. 912.32; á því ári Bp. I, 6793; m. Dat. Plur., hvor der er Tale om Tider, paa hvilke noget gjentager sig, pleier at foregaa (jvf. um 12b): á öptnum ɔ: om Aftnerne Hitd. 23; m. Akk. á hvern helgan dag er þeir ero í úhlýðni DN. II, 95; mátti hann ok eigi fœzlu neyta nema á aptantíma Heilag. II, 3488; at nóni á laugardaginn Sturl. I, 23428; ef nökkurr gengr á daginn (ɔ: om Dagen) Heilag. I, 5228 (jvf. II, 9); á laugardaginn næsta eptir hlaupársmesso DN. VIII, 1943; á morgin; krossmessa á várit (jvf. Magnúsm. um várit Eids. 2, 8); Landsl. 7, 10; m. Akk. Plur. (som Dat. Plur.) verðr ekki svefnsamt á nætrnar Nj. 133; standa þar yfir vötn á vetrinn, en á várin er ísa leysir Eg 84 (2115); aldri á mína daga Hitd. 8. 6) Tidsrummet, henigjennem hvilket noget foregaar eller udstrækker sig, m. Akk.; líðr á langa föstu, æfi e-s, náttina Flat. II, 4128; Fm. VII, 171; er leið á daginn Fld. II, 24426; talaði hann allan daginn ok allt á nóttina til miðrar nætr Post. 2544. 17) Afstanden i Rum eller Tid, m. Dat. á hinni þriðju mílu frá Róma (ɔ: i en Afstand af 3 Mile fra Rom) Post. 12428, jvf. 1252, svoro, at þeir heyrðu á sjau náttum i dag (ɔ: for 7 Dage siden) DN. VIII. 19413. 8) Tidsrummet inden hvis Udløb noget sker, m. Dat. var hann á fám dögum alheill Heilag. II, 16313; á fjortán nóttum enum næstum Grg. II, 144; á einum missarum, þrim árum Flat. I, 14813. 15; á viku fresti Flat. II, 33114; er nökkurr sá —, er meira hafi á degi vaxit en við brœðr OH. 2024. 9) den ved et tilføiet Ordenstal betegnede høiere Enhed, inden hvis Omfang et Tal er at finde, m. Dat. var Egill á níunda tigi (ɔ: ældre end 80, men yngre end 90 Aar) Eg. 89; jvf. Sturl., I, 3255, 37620; konungr hafði þá á öðru hundraði skipa (ɔ: flere end 100, men færre end 200 Skibe) Fm. X, 126, jvf. Sturl. I, 2279. 32214. 27. 32923. 3644; kom þar saman á þriðja hundraði manna Sturl. I, 39028, jvf. II, 6127; þeir sátu báðir í S. hríðfastir á fjórða tigi manna Sturl. I, 38735, jvf. 39512. 10) Gjenstanden, som er bebyrdet med eller undergiven noget, m. Dat. engi sök er á Erlingi um þat mál Fm., 259; eiga mál, rétt á e-m (ɔ: Tiltale til, Sag med, Ret til Bøder hos en) Nj. 71. 11) Gjenstanden, som noget gaar ud over, m. Akk. bera (sök) á e-n, bera fé á e-n, telja á e-n, leita á e-n, vinna á e-n, kaupa gæzlu á kú Grg. I, 12927; kjósa feigð á e-n SE. I, 120; kalla, líta, skora á e-n. 12) hvad der lider Overlast, bebyrdes eller krænkes ved en Handling, m. Akk. ganga, leita á e-t; sá er gengr á sætt eða vegr á veittar trygðir Grág. 40526, jvf. Gul. 32, Heið. 33. 13) Gjenstanden eller Personen, hvorpaa der hviler eller hvortil der knytter sig en vis Ret, en Forpligtelse eller et Ansvar, m. Dat. þræll á baugs helgi á sér ef- Gul. 198; eiga, taka rétt á sér Gul. 186, 200; 71; eiga rétt, eyri &c. á konu, ambátt, þræli Gul. 197 fg.; 202; á engi maðr rétt á því Gul. 195; eigi á konungr (sök) á því (ɔ: Tiltale til nogen for den Sags Skyld) Gul. 204. 209, jvf. 211; Fm. I, 258; sekjast á gerð Grg. I, 11216; eigi er sök á Erlingi (ɔ: der paahviler ikke E. noget Ansvar) um þetta mál Fm. IV, 259. 14) Tilstanden, Stillingen, Forholdet, hvori noget er eller kommer. m. Dat. á laun, launungu, á lífi, vera á valdí e-s, á vist; á kosti e-s, hafa í griði með sér Gul. 197. m. Akk. ganga á mála, ganga, koma á vald e-s, koma á grið Grg. I, 151; verða á veg fyrir e-m Heilag. II, 6821, koma á stefnu DN. VIII, 2713. 15) Gjenstand, ved hvis Hjælp eller Anvendelse man opnaar eller udretter noget, m. Dat. dró hann mikinn auð á smíð sínni Post. 22316; með fé því er þeir taka — á verkum sínum Elucid. 15612 fg.; taka fé á konum til saurlífis (ɔ: Kvinder som de overgive til Utugt) Heilag. I, 43515; tóku þeir þat (fé) at röngu eða á sökum Elucid. 15619 fg.; sælast á fátœkum Heilag. I, 68213; kvezt þar vánda menn á mat ala er þeir voru Fm. XI, 370; vildi eigi alast á öðrum (ɔ: at andre skulde føde ham) svá at hann ynni ekki til Post. 25119. 16) hvad man sætter i Pant for eller paa Spil (veð) ved noget; m. Akk. flytr (ɔ: beretter) á sína sál (ɔ: idet han ved sin Sjæls Salighed indestaar derfor) Thom. 43523; þótt hann hafði haft lögligt vald &c., hafði hann á sítt líf eigi verit svá djarfr at kjósa &c. Thom. 3137; skyldi ek halda hann upp til ríkis á mítt líf ok limar Thom. 31234; þeirri þrælkan sem þeir voru þvingaðir með upp á þeirra sáluháska. Thom. 27520. 17) hvad man paaberaaber som tjenende a) til Bestyrkelse af et Udsagn. m. Akk. ek játaði á vígslu mína ok prestdóm ok mína kristiliga trú DN. VIII, 50 (S. 7412 jvf. 756. 16; eigi fyrr en þú játar oss á þín sannyndi at segja hana (ɔ: sýnina) engum manni Thom. 3951; vér vitum þat sannyndi vera á eið várn DN. I, 313; segir á eið sínn at — DN. VIII, 63. d) Begrundelse af et Bud eller Forbud. m. Akk. bjóðum vér upp á hlýðni, prestvígslu yðra o. dsl. DN. VIII, 16. 76; Thom. 19924, 4271; jvf. í krapti hlýðninnar, undir háska vígslunnar Thom. 3481. 18) Gjenstanden, med Hensyn til hvilken noget finder Sted, hvortil en Virksomhed eller Egenskab er indskrænket. m. Dat. kunna á skíðum Fm. VIII, 120; hafa metnað á e-u Flat. I, 11120; verða einn á sínu máli Heilag. I, 2533 hafa elsku á e-m Fm. IX, 242; eiga vald á e-m Nj. 6; rjúfa sætt á e-m Nj. 69; hefna meingerðar á e-m Flat. I, 471; m. Akk. á alla atgerfi var hann umfram alla jafnaldra sína Hkr. 7194; þá er hann skorti vetr á tvítugan (ɔ: da han manglede en Vinter paa at være 20 Aar gammel) Sturl. I, 3517; hagr á jarn, tré Gisl. 18; Bp. II. 146; hagr á hendr Harð. I; dökkr, jarpr á hár, Nj. 25; sáttr á e-t Flat. I, 28320; frœðimaðr á kvæði Fm. VI, 391; meistari á þá list sem á allar aðrar Heilag. I, 12725 fg.; visdómr á mannligar bóklistir Post. 2507; nefna e-n á nafn (lat. per nomen) Heilag. I, 19812. 19) Gjenstanden, som noget tilhører, idet Præp. á saaledes benyttes til Omskrivning af Genitiv; m. Dat. snýr upp á sér maganum Ridd. 117; hann rétti á sér fingrna ɔ: sine Fingre. Bp. I, 62830; leggr hann í fótinn á honum Vem. 2811; koma út fœtrnir á Víðförli Mag. 3012; nefit á steðjanum Jomsv. 7317; hafði knýtt hala saman á öllum nautum Dropl. 29; hann batt saman halana á hverjum tveimr Stj. 41237 fg.; mældi hann grundvöll húsgjörðarinnar með aurfalnum á spjóti sínu Flat. I, 439. 20) uden noget følgende af Præpositionen afhængigt Ord, idet a) Præp. dels staar absolut, saa at Gjenstanden maa underforstaaes eller suppleres af Sammenhængen, eller ogsaa ved Præpositionen er udtrykt, at noget er, kommer tilstede. f. Ex. bera, koma, leggja, vera, verða á. b) eller der efter á tilføies en anden Præp. med et deraf hængende Ord, der ligesaa gjerne kunde have været forbundet umiddelbart med á, f. Ex. legg ek þat á við þik (— þat á þik) Nj. 6.