Om kjærleik (Tsjekhov)
| ←Stikkelsbær | Om kjærleik av , oversatt av Wikikilden |
| Omarbeida frå automatomsetjing (av Google) frå den russiske originalen О любви. |
Til frukost dagen etter vart det servert delikate paiar, kreps og lammekotelettar, og medan dei åt kom Nicanor, kokken, for å notere kva ønske gjestene hadde for middagen. Han var ein mann av middels høgd, med pløsete andlet og små auge; glattraka - og det såg ut til at han ikkje hadde barbert vekk mustasjen, men røska han ut med hårrøtene. Aljekhin fortalde at den vene Pelageja elska denne kokken. Sidan han drakk og hadde eit oppfarande temperament, ønskte ho ikkje å gifte seg med han, men gjekk med på å leve i lag med han lell. Nicanor var svært from, og dei religiøse kjenslene hans sa at det var gale å leve «i synd», så han sto fast på at ho måtte ekte han; han brukte kjeft på henne når han var full, og banka henne til og med opp. Så når han drakk, gøymde ho seg gråtande ovanpå, og då forlet ikkje Aljekhin og hushjelpa bustaden for å vere i stand til å forsvare henne om dét vart naudsynt.
Dei tok til å tale om kjærleik.
«Korleis oppstår kjensler?», spurde Aljekhin, «Kvifor elskar ikkje Pelageja nokon som er meir lik henne i sjelsevner og eksterne kvalitetar, kvifor elskar ho Nicanor, dette stygge snyteskaftet – her kallar vi han berre Snyteskaftet – vi veit ikkje i kva mon spørsmålet om personleg lukke kjem inn i bildet når det gjeld kjærleik, så om dette må ein og einkvar sjølve gjere seg opp si meining. Til no er det berre funne ei einaste tvillaus sanning om kjærleik, nemleg at "han er eit stort mysterium". Alt anna som er skrive eller sagt om kjærleik har ikkje vist til ei løysing, men er berre utsegn om spørsmål som står att utan svar. Ei forklaring som passar i eitt høve har ingen relevans i eit dusin andre, og etter mi meining er det best å forklare kvart tilfelle for seg utan å freiste på ei generalisering. Det er naudsynt, som lækjarane plar uttrykkje det, å individualisere kvart einskild sak.»
«Det har du rett i», samstemmer Burkin.
«Vi russarar av den danna klassen er særs opptekne av spørsmål som ikkje har fått svar. Til vanleg blir kjærleik omtala i poetiske vendingar og dekorert med roser, nattergalar; mens vi russarar gjer i staden emnet til føremål for lagnadstunge debattar, og plukkar dessutan ut dei mest uinteressante spørsmåla. Medan eg studerte i Moskva hadde eg ei eg delte livet med, ei vakker jente, som kvar gong eg omfamna henne funderte på kva eg ville gje i hushaldspengar denne månaden, og kiloprisen på oksekjøt. Så når vi elskar nokon blir vi aldri lei av å stille oss spørsmål om dette er ærleg meint eller skammeleg framferd, klokt eller dumt; på kva denne kjærleiken kan føre til, og så vidare. Eg veit ikkje om dette er bra eller ikkje, men at det på eit vis hindrar kjenslelivet vårt, og er utilfredsstillande og plagsamt, det veit eg.»
Det verka som han hadde noko å fortelje. Folk som bur åleine har alltid noko på hjarta, dei treng nokon å tru seg til. I byen går einsame personar i offentlege bad og på serveringsstader for å få snakke, og somme tider fortel dei badevaktene og kelnerane dei mest interessante ting, mens på landsbygda vrengjer dei heller sjela si ut for gjester. Gjennom vindauget kunne dei sjå ein grå himmel og ein regntung skog. I slikt ver var det ingen som ville ut, og dei hadde ikkje anna å ta seg til enn å snakke og lytte.
«Eg har budd her i Sofino og drive landbruk i lengre tid», byrja Aljekhin, «heilt sidan eg var ferdig på universitetet. Utdanninga mi førebudde meg for eit liv i den arbeidsfrie klassen; av natur er eg ein lesar. Men da eg kom hit viste det seg at godset var svært forgjelda, og ein av grunnane var at far min hadde tatt opp lån for å finansiere utdanninga mi, så eg valde å bli verande og arbeide her til gjelda var betalt ned. Da avgjerda var tatt sette eg straks i gang, rett nok ikkje utan ei viss kjensle av avsky, det må eg medgje. Jorda er ikkje grøderik, og skal ein drive utan tap må ein bruke liveigne eller lønna landarbeidarar, noko som går på eitt ut, eller ein må drive som sjølveigande bonde med heile familien i sving på markene. Ein mellomveg finst ikkje. Men eg kalkulerte ikkje så nøye den gongen. Sjølv ikkje det minste jordstykke fekk ligge brakk – eg samla i hop det eg fann av menn og kvinner frå tilgrensande landsbyar og arbeidde i eit frenetisk tempo. Eg pløgde sjølv, sådde og hausta inn, og var så lei det keisame arbeidet at eg krympa meg i avsky lik ein landsbykatt som svolten driv til å ete agurkar i folks bakgardar. Kroppen min verka, og eg sov mens eg gjekk. I førstninga trudde eg at det ville vere lett å sameine dette strevsame livet med dei kulturelle vanene mine; for å gjere det tykte det meg berre naudsynt å oppretthalde ein viss ytre orden. Eg flytta opp hit i dei beste romma og fekk sendt opp kaffe og likør etter lunsj og middag, og når eg gjekk til sengs las eg Europas Herold. Men ein dag kom presten vår, fader Ivan, og drakk opp all likøren min på ein einaste kveld. Også «Herolden» sende eg vidare til prestane, for spesielt under slåttonna hadde eg ikkje tid til å gå til sengs i det heile tatt, men sov i sleden på låven, eller ein stad i skogvaktarhytta, så kva høve fekk eg til å lese? Litt etter litt flytta eg ned att, tok til å ete i tenestefolket sitt kjøkken, og det var lite att av min tidlegare luksus, ikkje anna enn dei tenestefolka som hadde vore i fars teneste, og som eg tykte det var for vondt å sende på dør. Dei første åra eg var her vart eg vald til lekdommar. Eg vart kalla inn til byen for å ta del i bystyremøta og heradsretten, og det var ein triveleg avbrekk i monotonien. Når du lever her i to-tre månader i strekk, serleg om vinteren, tek du etter kvart til å lengte etter å trekke på deg ei svart kappe. I rettssalen var folk kledde i frakkar, uniformer og kappar, alle var juristar med ei god allmenndanning; eg hadde altså nokon å snakke med. Etter å ha sove i sleden og spist i kjøkkenet til tenestefolket var det slik ein luksus å sitte i ein djup lenestol med reint underty, i småsko og eit kjede hangande om halsen! Eg fekk ein varm velkomst i byen, og gjorde meg flit med å skaffe nye vener. Og av alle venene var Luganovitsj, visedommaren i heradsretten, den eg lærde best å kjenne. De kjenner til han: ein særs sjarmerande person. Dette var rett etter den kjende mordbrannsaka; rettssaka varde i to dagar og vi var slitne. Luganovitsj såg på meg og sa:
"Nei, veit du kva? No kjem du over og ét middag hos meg."
Dette var uventa, for vi kjende kvarandre knapt, berre i embets medfør, og eg hadde aldri vore heime hos han. Eg var som snarast innom hotellrommet for å skifte klede, og gjekk rett til middagen. Og der fekk eg høve til å bli kjend med Anna Aleksejevna, kona til Luganovitsj. På den tida var ho framleis særs ung, ikkje eldre enn tjueto år, og ho hadde fødd deira første barn seks månader tidlegare. Dette høyrer fortida til, og no finn eg det ikkje lett å sette fingeren på kva som var så spesielt med henne, kva eg fann så utruleg tiltrekkande, men der ved middagen sto det heilt klart for meg at ei så vakker, godhjarta, intelligent og sjarmerande ung kvinne hadde eg aldri sett før. Eg kjende meg straks nær henne, eg fekk ei kjensle av å kjenne henne frå før, som om eg hadde sett andletet og dei milde, gløgge augene hennar ein gong i barndomen, i eit album som låg i mor sin kommode.
I brannstiftingssaka vart fire jødar stemde for retten med eit klagemål om at dei skulle vere ein røvargjeng – etter mi meining ei fullstendig grunnlaus skulding. Eg var særs nervøs under middagen, eg bar meg kanskje klumsete åt og hugsar ikkje kva eg sa, berre at Anna A. rista på hodet og sa:
"Dmitrij, korleis kunne du gjere dette?"
Luganovitsj – ein godhjarta mann – er av dei enkle sjelene som er overtydd om at menn kjem for retten avdi dei er skuldige, og at tvil rundt domfellingar må uttrykkast skriftleg og i juridiske ordelag, og ikkje under ein privat samtale rundt middagsbordet.
"Vi har ikkje stifta brannar", sa han mildt, "og altså er vi korkje dømde eller sit i fengsel".
Både kona og mannen nøda meg til å ete og drikke meir. Ved å observere små detaljar, som korleis dei samarbeidde om å koke kaffi og måten dei forsto kvarandre med hjelp av halve setningar, slo eg fast at dei levde i eit fredeleg og harmonisk samliv, og at dei var glade for å ha folk på vitjing. Etter middagen spela dei firhendig piano; så vart det mørkt, og eg gjekk attende til hotellet. Dette var tidleg på våren. Eg var i Sofino sommaren gjennom utan eitt einaste avbrot, og eg hadde heller ikkje tid til å tenke på byen, men minnet om den grasiøse, blonde kvinna var hos meg heile tida; ikkje at eg tenkte på ho, men ho låg der som ein ljos skugge inni meg. Seint på hausten vart det arrangert ei teaterframsyning til inntekt for eit samfunnsnyttig føremål. Eg sette meg i guvernørlosjen (eg vart invitert dit i pausa); og der, rett ved sida av guvernørfrua såg eg Anna A. På ny fekk eg det same uimotståelege og overveldande inntrykket av venleik og blide, milde auge, og på ny den same kjensla av nærleik.
Vi sat side ved side, og gjekk så ut i foyeren.
"Du er vorten tynnare" sa ho, "har du vore sjuk?"
"Ja. Eg har gikt i ei skulder og søv dårleg i fuktig ver."
"Du ser motlaus ut. Da du åt middag hos oss i vår, var du yngre og meir energisk. Du var engasjert og snakka ein god del, eg fann deg svært interessant og ikkje så reint lite tiltrekkande, det må eg medgje. Av ein eller annan grunn tenkte eg mykje på deg i sommar, og da eg kledde meg om no i ettermiddag, fekk eg det for meg at eg ville få sjå deg i teateret."
Og ho lo.
"Men i dag ser du motlaus ut," tok ho opp att, "det får deg til å sjå eldre ut enn du er."
Dagen etter åt eg lunsj hos Luganovitsj, etterpå reiste dei ut til datsjaen sin for å vinterstenge den, og eg følgde med dit. Eg vart og med tilbake til byen, og ved midnattsleite drakk vi te i den stille, heimlege atmosfæren medan peisbålet brann og den unge mora stadig gjekk for å sjå til si sovande dotter. Etter den dagen vitja eg Luganovitsj kvar einaste gong eg var i byen. Dei vart vande med meg, og eg med dei. I regelen kom eg uanmeld, som eit familiemedlem.
"Kven kjem?" den kjære, litt slepande stemmen nådde meg frå eit rom langt inne i huset.
"Det er Pavel Konstantinovitsj" svara hushjelpa eller barnepassaren.
Anna A. kom ut med eit bekymra uttrykk i andletet, og spurde kvar gong:
"Kvifor er det så lenge sidan du sist vitja oss? Har noko hendt?"
Augene hennar, dei lange, elegante hendene ho rekte fram til velkomst, den enkle kvardagshabitten, frisyren, stemmen, ganglaget hennar; av alt dette fekk eg kvar gong ei kjensle av å ha sett noko som var nytt og spesielt i livet mitt, noko viktig. Vi tala saman i timevis, sat teiande saman, djupt inne i våre eigne tankar. Eller ho spelte piano. Var ingen heime, vart eg verande og vente mens eg snakka med barnepassaren, leika med barnet eller låg på kontorsofaen og las aviser; og når Anna A. kom heim att tok eg i mot henne i hallen, hjelpte henne av med alt ho hadde kjøpt inn, og av ein eller annan grunn bar eg desse pakkane med så mykje kjærleik, så mykje alvor, som var eg ein liten gut.
Ei av ordtaka våre lyder slik: Ei bondekone utan problem vil kjøpe seg ein gris. Ekteparet Luganovitsj hadde ingen problem, så dei skaffa seg meg i staden. Kom eg ikkje til byen trudde dei eg var blitt sjuk eller utsett for eit uhell, og då vart dei begge svært bekymra. Dei var og bekymra over at eg, ein utdanna mann med god språkkunne, i staden for å bruke tida mi på vitskapeleg eller litterært arbeid, måtte leve på landsbygda og springe rundt som eit ekorn i bur, og arbeide hardt utan at det vart anna enn småpengar av det. Dei meinte å sjå at eg ikkje var lukkeleg, og at eg berre snakka, lo og åt for å skjule lidingane mine. Ja, sjølv i mine lukkelege stunder såg eg at dei granskande augene deira følgde meg. Dei var særskild rørande når eg verkeleg hadde det tungt, når eg var plaga av ein kreditor eller mangla pengar til eit nært føreståande avdrag. Då kunne begge to, ektemann og hustru, kviskre saman ved vindauget; så kom han bort til meg og sa med eit alvorleg andlet:
"Om du verkeleg er i pengeknipe no, Pavel Konstantinovitsj, så ber kona mi og eg at du ikkje nøler med låne av oss."
Og han raudna opp til øyrene av kjensler. Eller det kunne hende at han, etter at dei hadde kviskra saman ved glaset, kom raudøyra bort til meg og sa:
"Kona mi og eg ber deg innstendig om å akseptere denne gåva."
Så rekte han meg mansjettknappar, eit sigaretui, eller ei lampe, og for å vise mi takksemd sende eg dei skogsfuglar, smør og blomar frå landsbyen. Begge to rådde forresten over ganske store verdiar. I mine unge år lånte eg ofte pengar, og var ikke spesielt nøye på det – eg lånte der det var lån å hente – men inga makt i verda kunne få meg til å låne av Luganovitsjs. Kva no det skulle tyde på.
Eg var ulukkeleg. Eg tenkte på henne om eg var heime, på markene, i låven; eg prøvde forstå kvifor ei vakker, intelligent ung kvinne hadde gifta seg med ein så lite attraktiv, nesten gammal mann (han hadde passert førti år), og fått barn med han – dette sto som eit mysterium for meg. Og denne uinteressante, godhjarta, enkle mannen som argumenterte med ein så trøttande snusfornuft, som under dansetilstellingar og privatfestar heldt seg nær dei mest satte personane han fann; som såg så treg og utanfor ut med sitt underdanige, uinteresserte oppsyn, mest som om han var frakta dit for å seljast som slave – kva fekk han til å tru at han hadde rett til å oppleve lukka, til å få barn med henne; og eg freista forstå kvifor lagnaden hadde ordna det slik at ho måtte møte han først, og ikkje meg, og kvifor eit slikt meiningslaust mistak måtte hende i liva våre.
Kvar gong eg var i byen såg eg av uttrykket i augene hennar at ho hadde venta på meg, og ho medgjekk sjølv at ho nett den morgonen hadde hatt ei kjensle av at eg ville komme i dag. Vi samtala i timar, og vi teia saman, likevel fekk vi oss aldri til å fortelje at vi elska kvarandre, men heldt audmjukt og avventande kjenslene våre for oss sjølve. Vi var redde for alt som kunne opne løyndomen for oss. Eg hadde ho så uendeleg kjær, eg elska ho så djupt, men spurde meg sjølv kva kjærleiken vår ville kunne føre til om vi ikkje hadde styrke nok til å kjempe mot han. Det verka så fjernt at den stille, sorgfylte kjærleiken min brått og brutalt kunne knuse det jamne tilværet til ektemannen hennar, til barna deira og alle i huset der dei heldt meg så høgt i ære og hadde slik tiltru til meg. Ville det kunne kallast ærefull gjerning? Ho ville nok fylgje med meg, men kor? Kor skulle eg føre henne? Annleis ville det vore om eg levde eit vakkert og interessant liv – om eg til dømes hadde kjempa for frigjeringa av landet vårt, eller var ein kjend vitskapsmann, kunstnar eller målar; men slik stoda var ville eg berre flytte henne frå eit jamt kvardagsliv over til eit anna, kanskje enno meir keisamt kvardagsliv. Og kor lenge ville vi vere lukkelege? Kva ville skje henne om eg vart sjuk, om eg døydde, eller om kjenslene berre svalna mellom oss?
Og ho resonnerte nok på same måten, vil eg tru. Ho tenkte på ektefellen, på barna, og på mora som elska svigersonen som sin eigen son. Om ho gav etter for kjenslene sine, ville ho anten måtte lyge eller elles seie sanninga, og i hennar omstende ville begge alternativa vere like fryktelege og skremmande. Og ho streid med tvilen om kjærleiken hennar ville vere nok til å gjere meg lukkeleg; ville det ikkje heller gjere livet mitt meir komplisert, det som allereie var tungt nok og fullt opp av alle slags problem? Ho trudde ho ikkje var ung nok for meg, ikkje arbeidsam og energisk nok til å starte eit nytt liv, og ho tala ofte med ektemannen sin om kor viktig det var at eg gifta meg med ei jente utstyrt med intelligens og dygder, ei som ville bli ei dugande husmor og til hjelp og støtte for meg – og la straks til at det ikkje ville bli lett å finne ei slik i byen.
I mellomtida gjekk åra. Anna Aleksejevna hadde allereie fått to barn. Når eg dukka opp heime hos dei, smilte tenestefolka hjarteleg, barna ropte at onkel Pavel Konstantinovitsj var komen; dei hang rundt halsen på meg og alle jubla av glede. Dei forsto ikkje kva som gjekk føre seg i hjarta mitt og trudde at eg òg var lukkeleg. I meg såg dei ein nobel sjel; både vaksne og ungar kjende det slik at ein edel mann gjekk rundt i romma deira, og det gav ein særeigen glans i måten dei handsama meg på, som om også deira liv vart reinare og vakrare i mitt nærvær. Anna A. og eg gjekk ofte teateret saman, vi gjekk alltid til fots og sat alltid side ved side, så tett at vi rørte ved den andres skulder. Ordlaust tok eg teaterkikkerten frå hendene hennes, og kjende i same augneblinken at ho var nær meg, at ho var mi, at vi ikkje kunne leve utan kvarandre – men vel ute av teaterbygningen fekk ei underleg mistyding oss til å ta farvel; vi skildes som framande. Gudane må vite kva folk sa om oss i byen den gong, men ikkje eit ord av det var sant.
Dei siste åra reiste Anna A. ofte på vitjing til mora eller til søstera si. Ei kjensle av motløyse byrja å komme over henne, ho tok til å innsjå at ho hadde levd utilfredsstillande, at ho hadde kasta vekk livet, og til tider ville ho ikkje ha korkje med ektemannen eller barna å gjere. Allereie no vart ho behandla for nerveproblem.
Vi var tause, alle var tause, og når vi var saman med andre, irriterte hos seg over meg kva eg enn sa; diskuterte vi noko tok ho det motsette synspunktet av mitt, og diskuterte eg med andre, tok ho synspunktet til samtalepartnaren min. Var eg var så uheldig å miste noko i golvet, sa ho kjøleg:
"Tillukke med det."
Dersom eg gløymde å ta kikkerten med i teateret, kunne ho etterpå seie:
"Eg visste du ville gløyme han."
Heldig eller ikkje; men i liva våre er det ingenting som ikkje tar slutt før eller seinare. Tida for å ta farvel var no komen, for Luganovitsj vart utnemnd til dommar i ein av de vestlege provinsane. Dei måtte selje huset, hestane, datsjaen. Da vi reiste ut for å sjå på villaen ein siste gong, og såg tilbake på den under tilbakereisa, på hagen, på det grønne taket, var vi alle triste, og eg innsåg at eg snart måtte vinke farvel til meir enn villaen. Det vart avtalt at Anna Aleksejevna skulle til Krim mot slutten av august, ho vart sendt dit av lækjarane, og litt seinare skulle Luganovitsj og ungane starte på reisa vestover.
Eit stor følgje tok farvel med Anna Aleksejevna. Etter at ho hadde tatt avskil med ektefellen og barna, og det bare var eit minutt att før klokka ringde siste gongen, sprang eg inn til henne med ein korg ho nær hadde gløymd att på perrongen. Situasjonen kravde no at vi tok farvel. Blikka våre møttest der i kupeen, og straks forsvann den mentale styrken vi hadde bygd opp, eg omfamna henne, ho trykte andletet sitt mot brystet mitt, og tårene fløymde frå augene hennar. Eg kyssa henne i andletet, på skuldrene, på hendene som var våte av tårer – å, kor ulukkelege vi var – eg vedkjende meg min kjærleik til henne, og med hjarta i brann måtte eg berre innsjå kor unødvendig, kor småleg og kor falsk alt det som hadde hindra vår kjærleik hadde vore. Eg forsto at når du verkeleg elskar må du anten ta omsyn til noko langt høgare enn omgrep som lukke eller ulukke, synd eller dygd i den aksepterte meininga – gjer du ikkje det får du avstå frå å tenke i det heile.
Eg kyssa henne ein siste gong, trykte handa hennar, og vi skildest for alltid. Toget hadde allereie starta. Eg gjekk inn i den tomme nabokupeen, og der sat eg og græt til toget rulla inn på neste stasjon. Så vandra eg til fots attende til Sofino...»
Medan Aljekhin fortalde soga si hadde det slutta å regne og sola var komen fram. Burkin og Ivan Ivanovitsj gjekk ut på balkongen. Derfrå hadde dei eit flott utsyn over hagen og eit stykke av elva som no låg og glitra i sollyset. Dei beundra utsynet, men samstundes var dei lei seg for at denne mannen med dei venlege, intelligente augene, han som hadde fortald si triste kjærleikssoge med slik innleving, måtte springe rundt og rundt på dette store godset lik ei ekorn i eit løpehjul istaden for å bruke evnene sine på vitskap eller noko anna som ville gjort livet hans meir interessant og behageleg; og dei tenkte på det tårefylte andletet til den unge kvinna da han tok farvel med henne i kupeen og kyssa andletet og skuldrene hennar. Begge hadde møtt henne i byen, og Burkin kjende henne endatil vel, og hadde alltid tykt ho var svært fager.