Martyra/Foror

Det va i politikens heite aar, i seks aa fjærs. Alexander Kielland va dryfta paa tinge aa funnen for lett.

Eg let min heite harm gaa utover ein sjølklok bonde som ga av sin almueven-visdom so got som han fek. Men eit or kom han med som han ikkje hadde fraa »Almuevennen« — dertil va det for bondeklokt, — eit or som haka seg fast i meg aa gjore meg maallaus:

»Staten hev kje leigt han; staten er han ingen ting skuldig. Sjølbydd tenest hev staten ikkje bruk for«.

Hev han ret? tenkte eg. Va det det kalde bondevit som her sa eit visdomsor? Hev staten (her: samfunde) nok med sine lønte pligtfolk som gjer kva dei skal men aldri kva dei kan?

Eg skodde attende over manneætta sin utviklingsgang. Eg fann at den kaldkloke hadde uret. Eg vilde skaffe prov paa det. Aa so sanka eg denne vesle bundelen fraa heimsens klungresti for aa ha noko aa møte det stutte bondevit med næste gong me raakas.

Fransmannen Tissandier er mi vigtugaste kilde. Elles hev eg teke emna kvar eg hev kunna.

————————

»Sjølbydd tenest hev samfunde ikkje bruk for«. — Dette er skjolden dei kaldkloke skyt fram for si is-lypne bringe. Bak den kan dei staa trygge aa sanke in frugtene som den lange her av seg-sjølofrande hev avla fram, aa med sin høkermoral sneie aandens aa hjartelagets storverk ut i skillingsmynt.

Men ta eingong burt al sjølbydd tenest i smaat som i stort, alt dette friviljuge som ikkje vert gjort af pligt eller for løn skuld, — fraa ei mors nattevaking over sit sjuke baan til sanningssøkjaren som dreg sin siste ande paa baale, — ta det burt, aa det vil gaa menneskjeslegta, dei kaldkloke irekna, som det gjeng ein blomstervoll naar du skygger for sol aa regn.

Va dei ufødde alle desse store aa smaa, som ne jenom tiene hev bydd seg for menneskja aa ofra seg, daa vilde heimen vere øyde som stjernelaus nathimmel. Ja menneskja vilde simpelt hen ikkje vere til.

Alt det som gle aa gagna os —: samfundsstel, veier, jarnbaner, dampbaata, reiskap, maskiner, bøker o s.v., — det hadde vore burte. Religion, kunskap, fridom i tale aa tanke, — det hadde vore burte. Tenkjekrafta, evnen til aa døme vitugt om det som møter os, venskap, aandsfrendskap, dei finaste aa herlegaste kjensler, — det hadde altsaman vore burte.

Naar me bur i varme hus, aa ikkje i kalde jorholer; naar me trykkjer bøker istaenfor aa bite merke i tre; naar me bruka varmen til aa dra os over hav aa land, istaenfor aa ræddas han som ei ustyrleg naturmagt; naar me hev spinnemaskin istaenfor handtein, kjerre istaenfor dragslee, truskemaskin istaenfor tuster; — naar me kan seie: »burt med kongen« uta aa bli hengde, »jora er rund«  uta aa bli brende o.s.v., — det er altsaman frugter av sjølbydd tenest.

Kvar ombot, kvart framstig, kvart ljosglimt, kvar tume av fridom, — det hev lote slite seg fram jenom seig stri mot det gamle tilvande. Men denne strien kunne kje kome op, aa kunne kje verte førd tilendes, medmindre der va folk, som bau seg, ofra seg.

Ikkje pligt, ikkje penge, ikkje magtsyke, ikkje eingong æresyke er drivfjedra til dei handlinga som lyfter ætta. Pligten byd aa gjere det gokjende, det avlegse. Pengehugen driv folk til det lønsame. Den magtsjuke ser i kvar sak einast eit magtmidel; han maa halde seg til det som er paa veg til aa bli gokjent. Aa den æresjuke søkjer dagens publikum; for gjore han ikkje det, kunne andre kassere in den æra han traadde etter. — Men det komande maa vende seg til ideens folk, til desse med dei djupe samfundsdrifter, desse med eldhug so sterk, at ideen vert alt — mannen inkje; desse med tru som tvil aa motgang ikkje kan kvæle.

Kulturen hev kje vandra paa roser. Ille hev dei havt det desse vælgjerdsfolk som hev ført kulturstrien. Spott aa anno hev vore løna. Det er ill-gjerdsfolke som hev havt det got, livt i sus aa glans aa faat stort rom i bøkene. Sogeskrivarane veit mykje om mannedrepara aa tyrana. Utstasa aa opskrøyvde hev dei vorte, aa stelte op til bisn aa undring for alle. Men oddane som hev brote veg for framgangen høyrer me lite om.

Alexander den store høyrer kvart skulebaan om; men Pascal som blant andre nyttige ting fann op trillebaara? Alle kjenner Napoleon den store, men kven kjenner John Fitch, ein av dei fyrste som fek dampbaata til aa gaa? Du kjenner Ludvig 14, kan kanskje den danske kongerekkja paa fingrane; Men kva veit du om ein Roger Bacon, ein Thomas Campanella, ein Denis Papin?

Bok for bok hev sogeskrivarane vorpe om konga aa keisara, om blotappara aa herfolk. Men dei som hev øydt si kraft, sin midel, sit liv paa ei opfinning, ein stortanke, ei retferdssak, — dei er gjøymde aa gløymde.

Det maa setje merke i folk dette. Naar ein lærer aa sjaa op til slike som hev strøt veiene etter seg med lik, aa aksla seg fram til magt over strauma av medmenneskjens blo, — er det daa undarlegt om folk tenkjer som den kaldkloke bondemannen?

————————

Martyr er ikkje berre den som vert lagd paa baale for meiningane sine. Der er mange andre som med same ret kan bere namne. Fraa soldaten som fell for fedrelande, sjømannen som slit helsa av seg paa have, lodsen som set live til for aa berge den drivande skuta, gruvekaren som vert kjøvd i gruva, vegslusken som vert sundskoten av dynamit, dukkerten som sprengjer bryste sit paa sjøbotnen, fabrikfolke som tæres burt for aa skaffe billeg vare — aa til landgranskaren som omkjems i ville egner, kjemikaren som set live til for aa finne ei ny lækjeraad, doktaren som set seg ut for faarleg smitte, — alle er dei martyra paa ein maate. Aa ikkje berre den som læt live. Men kvar den som ofra noko eller alt av det som andre set høgt — midel, magt, rygte, venskap — for aa fremje ein tanke, for aa naa eit got fyremaal, — dei er og martyra, meir eller mindre.

Men kven hev bok over alle desse? Dei gjeng i grava med sin daad aa vert gløymde som du gløymer blomen fraa ifjor.

Men nokre er der daa som hev set merke etter seg so djupe, at namne deira vil lyse som stjerner.

Eit arbei kverv aldri burt, seier fysikaren. Det dreg alti fylgjer etter seg.

Fyregangsmennene syner og det. Om arbeie deira liksom kjem burt med det same, so dei sjøle ofte maa tumle i tvil aa vonløyse, so tek det seg op att seinare.

Desse vegbrytarane gjer dubbelt arbei. Ikkje berre det at dei høgg glyfs i skogen, so ljosstraala kan smyge in. Men med si tru, sit liv, si ofring mana dei andre til aa gaa i fotefare sit. Det smitta. Den eine vegbrytaren dreg den andre etter seg.

Kven faar kje tolmo ved aa lese om ein Bernard Pallissy? Kven faar kje arbeishug ved aa lese om ein Pascal eller Josva Heilmann? Kven vil kje faa lyst til aa lie aa strie for ei go sak ved aa lese om Ramus eller Roger Bacon? Kven fylles ikkje med den mest brennande eldhug for ret aa folkereisning ved aa lese om den irske nasjonalhelten Robert Emmet? Kven faar kje vyrdna for mannetanken ved aa studera Newton? Kven styrkjes ikkje i viljen ved aa lese om ein Fulton eller Guttenberg? Kven ynskjer ikkje aa kunne gløyme seg sjøl for aa gjere væl, naar ein les reiseskildringane hans René Bellot? — Han reiv seg laus fraa alle band aa drog til polar-isen for aa berge Jon Franklin aa fyljet hans, som omkom der paa ei vitenskapsreis. — Sjuk aa stiv av frost med isfjell ikring seg paa alle leier skriv Bellot millom anna i dagboka si:

»Eg gløymer altfor ofte kva eg hev vore. Eg hugsa kje, at far min er ein fatig arbeismann med ein stor baaneflok, som skal forsyrjas, so han saart kunne turve att dei penge han hev øydt paa meg. — Aa mi stakkars goe mor, kor mykje sut hev du kje havt for mi skuld! Aa, om eg eingong kunne faa gjere deg got istaen, faa gjere det lett aa hyggelegt aat deg siste dagane av dit liv, som du til denne ti hev livt i taarer aa hjarteverk for mi skuld!« — Det siste han sa før han døe va: »Me kan vere glae me, for at me faar lie for aa ha gjort vaar pligt«.